Spółgłoska drżąca dziąsłowa dźwięczna
Numer IPA | 122 | |||
---|---|---|---|---|
r | ||||
Jednostka znakowa | r | |||
Unikod | U+0072 | |||
UTF-8 (hex) | 72 | |||
Inne systemy | ||||
X-SAMPA | r | |||
Kirshenbaum | r<trl> | |||
IPA Braille↗ | ⠗ | |||
Przykład | ||||
informacje • pomoc | ||||
| ||||
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. |
Spółgłoska drżąca dziąsłowa – rodzaj dźwięku spółgłoskowego występujący w językach naturalnych. W międzynarodowej transkrypcji fonetycznej IPA oznaczanej symbolem: [r]. Głoska ta jest jednym z trudniejszych dźwięków mowy. Zaburzenia jej artykulacji są jedną z najczęstszych wad wymowy (reranie).
W transkrypcji fonologicznej symbol /r/ często używany jest do oznaczenia innych spółgłosek rotycznych, takich jak [ɾ, ɹ, ʁ].
Artykulacja
Opis
W czasie artykulacji podstawowego wariantu [r]:
- modulowany jest prąd powietrza wydychanego z płuc, czyli artykulacja tej spółgłoski wymaga inicjacji płucnej i egresji,
- tylna część podniebienia miękkiego zamyka dostęp do jamy nosowej – jest to spółgłoska ustna,
- prąd powietrza w jamie ustnej przepływa ponad całym językiem lub przynajmniej powietrze uchodzi wzdłuż środkowej linii języka – jest to spółgłoska środkowa
- Język styka się z dziąsłami w periodyczny sposób, tworząc serię szybkich zwarć i rozwarć – jest to spółgłoska drżąca.
- wiązadła głosowe periodycznie drgają, spółgłoska ta jest dźwięczna. W kontekstach ubezdźwięczniających jednak posiada wariant bezdźwięczny (np. w słowie „wiatr”).
Przykłady
- w języku polskim: para [para]
- w języku abchaskim: ашəара [aʃʷara] „mierzyć”
- w języku arabskim: ﺭأﺱ [ræʔs] „głowa”
- w języku hiszpańskim: rey [rej] „król”
- w języku serbsko-chorwackim: srna [sr̩:na] „sarna”
- w szkockiej odmianie języka angielskiego, gdzie zastępuje głoskę [ɹ], typową dla standardowej angielszczyzny.
Spółgłoska drżąca dziąsłowa podniesiona
Numer IPA | 122 429 |
---|---|
r̝ | |
Jednostka znakowa | r̝ |
Unikod | U+0072 U+031d |
UTF-8 (hex) | 72 cc 9d |
r̻ | |
Jednostka znakowa | r̻ |
Unikod | U+0072 U+033b |
UTF-8 (hex) | 72 cc bb |
Inne systemy | |
X-SAMPA | r_r |
Kirshenbaum | r<trl> |
IPA Braille↗ | ⠗ |
Przykład | |
informacje • pomoc | |
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. |
Około wieku XIII i XIV fonem /rʲ/ w języku staropolskim nabrał w swojej wymowie dużej frykcji, przez co upodobnił się do współczesnego czeskiego /r̝/ – spółgłoski drżącej dziąsłowej podniesionej, u której występuje zarówno drganie języka, jak i artykulacja szczelinowa (ale najprawdopodobniej wciąż była miękka: /r̝ʲ/)[1][2][3][4].
rż zatraciło swój wibracyjny charakter w XVII w. (choć jeszcze w XIX w. na podstawie analizy pisowni można przyjąć, że w niektórych wyrazach zachowało się m.in. na Kresach Wschodnich). Podobnie stało się w większości gwar ludowych. Frykatywne rż zachowało się jedynie częściowo w pasie południowego Śląska i południowo-zachodniej Małopolski (tj. na Orawie, Spiszu, Podhalu), w północnej Wielkopolsce (okolice Wielenia, Czarnkowa), w pasie od północnego Kociewia przez okolice Ostródy i Lubawy po Warmię i Mazury), na północno-wschodnim Mazowszu wraz z Kurpiami, np. narżyndzia, rżecy, rozrżucone (w transkrypcji fonetycznej: nařyndźia, řečy; rozřucone) = narzędzia, rzeczy, rozrzucone[5].
W języku czeskim występuje jako odrębny fonem głoska drżąca dziąsłowa, która w odróżnieniu od [r] cechuje się podniesieniem miejsca artykulacji [r̝] i zwężeniem przestrzeni między językiem a podniebieniem twardym przez co przyjmuje charakter głoski szczelinowej. Głoska drżąca dziąsłowa [r] ma 1-3 uderzeń, podczas gdy głoska podniesiona [r̝] ma 3–5 słabszych uderzeń. Głoska jest dźwięczna, ale może tracić dźwięczność przy głoskach bezdźwięcznych, przy czym taka głoska bezdźwięczna jest w języku czeskim traktowana jako alofon. Głoska stanowi dość duży problem dla obcokrajowców. Jej nieprawidłowa wymowa nazywa się rotacismus bohemicus.
Głoska występuje w języku czeskim, w innych językach czy dialektach jej występowanie jest dokumentowane rzadko, a jej występowanie nie jest głęboko przebadane (przypuszczalne występowanie w niektórych dialektach języka norweskiego w okolicy Narwiku[6]).
W alfabecie fonetycznym oznaczana jest jako ⟨r⟩ ze znakiem podwyższenia [r̝]. Przed rokiem 1989 miała swój specjalny symbol ⟨ɼ⟩.
Przypisy
- ↑ Kuraszkiewicz 1972 ↓, s. 89.
- ↑ Klemensiewicz 1985 ↓, s. 105.
- ↑ Mańczak 1983 ↓, s. 36.
- ↑ Stieber 1966 ↓, s. 63–64.
- ↑ [https://web.archive.org/web/20131113214551/http://www.gwarypolskie.uw.edu.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=218&Itemid=58 Gwary polskie - Frykatywne r� (�)] [online], web.archive.org, 13 listopada 2013 [dostęp 2023-09-28] [zarchiwizowane z adresu 2013-11-13] .
- ↑ Fabianova [online], s. 34-35 .
Bibliografia
- Władysław Kuraszkiewicz: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1972.
- Zenon Klemensiewicz: Historia języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985. ISBN 83-01-06443-9.
- Witold Mańczak: Polska fonetyka i morfologia historyczna. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983. ISBN 83-01-05387-9.
- Zdzisław Stieber: Historyczna i współczesna fonologia języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1966.
- p
- d
- e
wargowe | przedniojęzykowe | tylnojęzykowe | laryngalne | |||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
dwuwar- gowe | wargowo- zębowe | językowo- wargowe | zębo- we | przednio- językowo- dziąsłowe | zadziąs- łowe | z retroflek- sją | podnie- bienne | miękko- podnie- bienne | języcz- kowe | gardłowe / nagłośniowe | krtaniowe | |||||||||||||||
nosowe | m̥ | m | ɱ | n̼ | n̥ | n | ɳ̊ | ɳ | ɲ̊ | ɲ | ŋ̊ | ŋ | ɴ | |||||||||||||
zwarte | p | b | p̪ | b̪ | t̼ | d̼ | t | d | ʈ | ɖ | c | ɟ | k | ɡ | q | ɢ | ʡ | ʔ | ||||||||
syczące zwarto-szczelinowe | ts | dz | t̠ʃ | d̠ʒ | ʈʂ | ɖʐ | t̠ɕ | d̠ʑ | ||||||||||||||||||
niesyczące zwarto-szczelinowe | pɸ | bβ | p̪f | b̪v | t̪θ | d̪ð | tɹ̝̊ | dɹ̝ | t̠ɹ̠̊˔ | d̠ɹ̠˔ | cç | ɟʝ | kx | ɡɣ | qχ | ʡʢ | ʔh | |||||||||
syczące szczelinowe | s | z | ʃ | ʒ | ʂ | ʐ | ɕ | ʑ | ||||||||||||||||||
niesyczące szczelinowe | ɸ | β | f | v | θ̼ | ð̼ | θ | ð | θ̠ | ð̠ | ɹ̠̊˔ | ɹ̠˔ | ɻ˔ | ç | ʝ | x | ɣ | χ | ʁ | ħ | ʕ | h | ɦ | |||
półotwarte | ʋ̥ | ʋ | ɹ̥ | ɹ | ɻ̊ | ɻ | j̊ | j | ɰ̊ | ɰ | ʔ̞ | |||||||||||||||
uderzeniowe | ⱱ̟ | ⱱ | ɾ̼ | ɾ̥ | ɾ | ɽ̊ | ɽ | ɢ̆ | ʡ̆ | |||||||||||||||||
drżące | ʙ̥ | ʙ | r̥ | r | ʀ̥ | ʀ | ʜ | ʢ | ||||||||||||||||||
boczne zwarto-szczelinowe | tɬ | dɮ | ʈɭ̊˔ | cʎ̝̊ | kʟ̝̊ | ɡʟ̝ | ||||||||||||||||||||
boczne szczelinowe | ɬ | ɮ | ɭ̊˔ | ɭ˔ | ʎ̝̊ | ʎ̝ | ʟ̝̊ | ʟ̝ | ||||||||||||||||||
boczne półotwarte | l̥ | l | ɭ̊ | ɭ | ʎ̥ | ʎ | ʟ̥ | ʟ | ʟ̠ | |||||||||||||||||
boczne uderzeniowe | ɺ | ɭ̆ | ʎ̆ | ʟ̆ |
dwuwar- gowe | wargowo- zębowe | zębowe | przednio- językowo- dziąsłowe | zadziąs- łowe | z retroflek- sją | podnie- bienne | miękko- podnie- bienne | języcz- kowe | gardło- we | krtaniowe | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
ejektywne | zwarte | pʼ | tʼ | ʈʼ | cʼ | kʼ | qʼ | ʡʼ | |||||||||||||||
zwarto- szczelinowe | t̪θʼ | tsʼ | t̠ʃʼ | ʈʂʼ | kxʼ | qχʼ | |||||||||||||||||
szczelinowe | ɸʼ | fʼ | θʼ | sʼ | ʃʼ | ʂʼ | ɕʼ | xʼ | χʼ | ||||||||||||||
boczne zwarto- szczelinowe | tɬʼ | cʎ̝̊ʼ | kʟ̝̊ʼ | ||||||||||||||||||||
boczne szczelinowe | ɬʼ | ||||||||||||||||||||||
mlaski | nieprzydechowe/ dźwięczne | ʘ | ʘ̬ | ǀ | ǀ̬ | ǃ | ǃ̬ | ǃ˞ | ǃ̬˞ | ǂ | ǂ̬ | ◌ˀ | |||||||||||
nosowe | ʘ̃ | ǀ̃ | ǃ̃ | ǃ̃˞ | ǂ̃ | ◌̃ˀ | |||||||||||||||||
boczne | ǁ | ǁ̬ | |||||||||||||||||||||
boczne nosowe | ǁ̃ | ||||||||||||||||||||||
iniektywne | ɓ̥ | ɓ | ɗ̥ | ɗ | ᶑ̥ | ᶑ | ʄ̊ | ʄ | ɠ̊ | ɠ | ʛ̥ | ʛ |
|
|