Grażdanka
Grażdanka (ros. skrót odprzymiotnikowy od гражданский шрифт, grażdanskij szrift, tj. czcionka cywilna) – zbliżona do form antykwy łacińskiej, czcionka cyrylicy, opracowana przez Piotra Mohyłę[1] i później wprowadzona w Carstwie Rosyjskim za czasów Piotra I Wielkiego w latach 1708–1711.
Pierwotnie dokonano tylko modyfikacji kształtu liter i zachowano w grażdance wszystkie litery należące do cyrylicy. Szersze stosowanie grażdanki pokazało jednak, że zasób liter nie nadaje się w pełni do zapisu tekstów rosyjskich, ponieważ cyrylica pierwotnie służyła do zapisu tekstów w języku cerkiewnosłowiańskim. Dlatego też w ciągu XVIII w. reformowano ortografię, dokonując następujące zmiany:
- usunięto litery oznaczające głoski występujące pierwotnie w języku cerkiewnosłowiańskim, a niewystępujące w języku rosyjskim – np. znaki samogłosek nosowych, wymawianych już od dawna jako ‘u’ (dawne ‘ǫ’) i ‘a’ (dawne ‘ę’), zapisywane były w tekstach cerkiewnosłowiańskich jusami, które dublowały się ze znakami i dwuznakami na ‘u’, ‘a’, ‘ju’ i ‘ja’;
- usunięto litery (np. omega i dzelo) niestosowane już do zapisu słów, a tylko do tradycyjnego zapisu liczb (w języku starocerkiewnosłowiańskim liczby zapisywano z grecka, pisząc obok siebie litery, z których każdej przypisywano określoną wartość liczbową – suma tych wartości oznaczała zapisaną liczbę; nad pierwszą i ostatnią literą tak przedstawionej liczby pisano znak tytło podobny graficznie do tyldy);
- dodano nowe litery (‘э’ i obecna postać ‘я’ zostały wprowadzone w 1710, ‘й’ w 1735, a ‘ё’ w 1797), aby pisownia lepiej oddawała wymowę.
W XVIII w. nie zmieniono jednak utrwalonej pisowni wyrazów rosyjskich opartej często na naśladownictwie pisowni wyrazów starocerkiewnosłowiańskich (dlatego np. ‘je’ w zależności od wyrazu zapisywano literą E lub Ѣ).
5 lipca 1917 dokonano ostatecznej reformy pisowni, usuwając kolejne zbędne litery, aby uprościć i ujednolicić pisownię (np. odtąd ‘je’ jest zapisywane wyłącznie jako E).
Literę ъ w latach 20. i 30. XX w. często zastępowano apostrofem, ale zmiana przyjęła się tylko w języku ukraińskim i białoruskim.
Wzorując się na zmianach dokonanych w XVIII-XIX w. w ortografii rosyjskiej zmodyfikowano także inne alfabety cyryliczne, np. bułgarskiego, serbskiego oraz niektórych innych języków. W XX w. alfabet rosyjski zaadaptowano do zapisu licznych języków na terenie ZSRR oraz w Mongolii. Sytuacja taka utrzymuje się w zasadzie do dziś, aczkolwiek niektóre z tych języków porzuciły cyrylicę na rzecz alfabetu łacińskiego. W większości tych lokalnych odmian alfabetu dodane zostały dodatkowe litery dla oddania dźwięków niewystępujących w języku rosyjskim.
Stary („kościelny”) kształt cyrylicy (tzw. połuustaw) jest dziś zachowywany jedynie w wydawnictwach cerkiewnych w języku cerkiewnosłowiańskim, aczkolwiek i te coraz częściej drukowane są z użyciem współczesnych czcionek. Dotyczy to w szczególności wydawnictw przeznaczonych do użytku wiernych (modlitewniki, śpiewniki).
Zobacz też
Zobacz multimedia związane z tematem: Grażdanka |
Zobacz hasło grażdanka w Wikisłowniku |
- alfabet rosyjski
- alfabet ukraiński
- alfabet białoruski (cyrylicki)
- alfabet bułgarski
- alfabet macedoński
Przypisy
- ↑ Гражданскія буквы // Русский энциклопедический словарь / гл. ред. проф. С.-Петерб. ун-та И. Н. Березин. – СПб.: Тип. т-ва «Общественная польза», 1873–1879.
Linki zewnętrzne
- Philipp Ammon: Tractatus slavonicus. in: Sjani (Thoughts) Georgian Scientific Journal of Literary Theory and Comparative Literature, N 17, 2016, pp. 248–256
- p
- d
- e
Podstawowe litery i litery używane w językach słowiańskich | |
---|---|
Inne litery | |
Litery nieużywane współcześnie | |
Digrafy |
|
Trigrafy | |
Tetragrafy |
|
Pentagrafy | |
Elementy systemu liczbowego i inne znaki |
|
- Zobacz też
- Lista liter cyrylicy
- Głagolica
- ISO 9
- p
- d
- e
Alfabetyczne |
| ||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Spółgłoskowe (abdżady) | |||||||||||
Półalfabetyczne | |||||||||||
Alfabetyczno-sylabiczne (abugidy) |
| ||||||||||
Sylabiczne |
| ||||||||||
Logograficzne |
| ||||||||||
Nieodczytane (nieznana struktura) | |||||||||||
Protopisma | |||||||||||
Alfabety fonetyczne | |||||||||||
Pseudoalfabety | |||||||||||
Zapis liczb | |||||||||||
Projekty ideograficzne |
|
- PWN: 3907686
- БРЭ: 2375477