WikiMini

Macarların Karpat Havzası'nı fethi

Macarların (Karpat Havzası'nı) fethi - Mihály Munkácsy'nin tablosu
Macaristan tarihi
Antik Çağlar
Orta Çağ
Erken Modern
Geç Modern
Çağdaş

Macarların Karpat Havzası'nı fethi,[1] ayrıca Macar fethi[2] veya Macar topraklarının ele geçirilmesi[3] olarak da bilinir (Macarca: honfoglalás),[4] 9. yüzyılın sonu ve 10. yüzyılın başında Macarların Orta Avrupa'ya yerleşmesiyle sona eren bir dizi tarihi olaydır. Macarların gelişinden önce, erken ortaçağın üç gücü olan Birinci Bulgar İmparatorluğu, Doğu Frank Krallığı ve Moravya, Karpat Havzası'nın kontrolü için birbirleriyle savaşmıştılar. Bazen Macar atlılarını asker olarak kiraladılar. Dolayısıyla Karpatlar'ın doğusundaki Hazar bozkırlarında yaşayan Macarlar, fetihleri başladığında kendi yurtları olacak yeri çok iyi biliyorlardılar.

Macar fethi, "geç veya 'küçük' bir halk göçü" bağlamında başlamıştır.[1] Macarlar, 862-895 yılları arasında uzun bir taşınma süreciyle Karpat Havzası'nı önceden planlanmış bir şekilde ele geçirmişlerdir.[5] Diğer bir teoriye göre ise Macarlar, 894 veya 895 yılında Peçenekler ve Bulgarların ortak saldırısı sonucu Karpat Dağları'nı geçmişlerdir. Önce Tuna Nehri'nin doğusundaki ovaları ele geçirmişler ve 900 yılında Pannonia'ya (nehrin batısındaki bölge) saldırmışlar ve burayı işgal etmişlerdir. Moravya'daki iç karışıklıklarından yararlanarak 902-906 yılları arasında bu devleti ortadan kaldırmışlardır.

Macarlar, 4 Temmuz 907 günü Brezalauspurc'ta yapılan bir muharebede Bavyera ordusunu yenerek Karpat Havzası üzerindeki denetimlerini güçlendirmişlerdir. 899-955 yılları arasında Batı Avrupa'ya bir dizi sefer düzenlemişler ve 943-971 yılları arasında da Bizans İmparatorluğu'nu hedef almışlardır. Ancak zamanla havzaya yerleşerek 1000 yılı civarında Hıristiyan bir monarşi olan Macaristan Krallığı'nı kurdular.

Macarların Karpat Havzası'nı Fethi

Arka plan

[değiştir | kaynağı değiştir]

Fetih öncesi Macarlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Macarların varsayılan tarih öncesinin haritası
Dniester River
Dzvenyhorod'daki Dinyester Nehri (Chortkiv Raion, Ternopil Oblastı, Ukrayna )

Macarlar, 860'lardan itibaren bölgenin yerel bilgisini derinlemesine edindikten sonra, coğrafi olarak birleşik ancak politik olarak bölünmüş bir toprak olan Karpat Havzası'na gelmişlerdir.[6][7][8][9][10][11][12] Avar Kağanlığı'nın sona ermesinden sonra (yaklaşık 822), Doğu Frankları Transtuna'da nüfuzlarını ilan etmişler, Bulgarlar Güney Erdel'de küçük bir ölçüde hakim olmuşlar ve iç bölgeler hayatta kalan Avar nüfusunu devletsiz devletlerinde barındırmışlardır.[7][13] Arkeolojik kanıtlara dayanan bir teoriye göre, Avar nüfusu Macarların Karpat Havzası'nı fethettiği zamandan sağ kurtulmuştur.[7][11][14] Bu iktidar boşluğunda, Macar fatih elitleri eski Avar Kağanlığı sistemini ele geçirmişlerdir; katliam ve toplu mezarlara dair hiçbir iz yoktur, Karpat Havzası'ndaki yerel halk için barışçıl bir geçiş olduğuna inanılmaktadır.[14] Diğer bilim insanları geç Avar ve Macar fatihleri arasındaki sürekliliği ve/veya Karpat havzasının "çift fethini" (kettős honfoglalás) ret etmektedirler.[15] Tarihçi Bálint Csanád'a göre "(orijinal teorinin) tek bir unsuru bile savunulabilir değil" ve "ikna edici bir kanıt, Avar ve Fetih dönemi iskelet materyalleri arasında gerçek bir benzerliğin yalnızca teorik olarak potansiyel vakaların %4,5'inde gösterilebilmesidir".[16]

Keşiş Georgios'un Kronik'inin devamı, en erken kesin[17] Macarlara dair referansı içermektedir.[18] 836 veya 837 yılında Macar savaşçılarının Aşağı Tuna bölgesinde Bizans-Bulgar savaşları sırasında çıkan bir çatışmaya Bulgarlar adına müdahale ettiği belirtilmektedir.[19] Orta Avrupa'daki bilinen ilk Macar akını, St. Bertin Yıllıkları'nda[20] kaydedilmiştir ve burada "Macarlar olarak adlandırılan, bugüne kadar bilinmeyen düşmanlar"dan[21] bahsedilmektedir; bunlar 862 yılında Alman Kralı II. Louis'in ülkesini harap etmişlerdir.[20] Victor Spinei ve diğer tarihçiler, Alman Louis ile savaş halinde olan Moravya dükü Rastislav'ın, Doğu Frank Krallığı'nı işgal etmek için Macarları kiraladığını ileri sürmektedirler.[20][22] Salzburg Başpiskoposu Theotmar, 900 yılı civarında yazdığı mektupta Moravyalıların sık sık Almanlara karşı Macarlarla ittifak kurduğunu açıkça belirtmektedir.[22]

Uzun yıllar boyunca [Moravyalılar] aslında bizi sadece bir kez yalan yere suçladıkları suçu işlediler. Kendileri çok sayıda Macar'ı aldılar ve kendi putperest geleneklerine göre kendi kafalarını tıraş ettiler ve onları Hıristiyanlarımıza karşı gönderdiler, onları alt ettiler, bazılarını esir aldılar, diğerlerini öldürdüler, diğerleri ise hapse atıldılar, açlık ve susuzluktan öldüler.

— Salzburg Başpiskoposu Theotmar ve yardımcılarının Papa IX. Ioannes'e 900 yılı civarında yazdığı mektup[23]

VII. Konstantinos, Macarların Karpatlar'ı istila edene kadar "Atelkouzou" adını verdikleri bir bölgede yaşadıklarını belirtir.[24][25][26] Barouch, Koubou, Troullos, Broutos ve Seretos[27] nehirlerinin aktığı bölgede yer aldığını da ekler.[28][29] İlk iki nehrin Dinyeper ve Güney Bug ile özdeşleştirilmesi oybirliğiyle kabul edilmese de, son üç isim şüphesiz Dinyester, Prut ve Siret nehirlerine atıfta bulunmaktadır.[29] Daha geniş bölgede, Adiamka nehri üzerindeki Subotsi'de, üç mezar (biri atının kafatası ve bacaklarıyla gömülmüş bir erkeğe ait) fetih öncesi Macarlara atfedilmektedir.[29] Ancak bu mezarların 10. yüzyıla ait olması muhtemeldir.[30]

Heads of the seven tribes
Chronicon Pictum'da tasvir edilen yedi Macar kabilesinin şefleri

Macarlar, bir konfederasyon oluşturan yedi kabileye ayrılmıştılar.[31] VII. Konstantinos, bu sayıdan bahseder.[32] Anonim yazar, siyasi bir örgüt yerine bu ismi ortaklaşa taşıyan "yedi önde gelen kişiden"[33] bahsetse de, kabile konfederasyonunun Macar "Hetumoger" ("Yedi Macar") ismini korumuş gibi görünmektedir.[32]

Hetumoger konfederasyonu, Macarların Hazar Kağanlığı'na karşı başarısız isyanlarının ardından (Konstantinos'a göre) onlara katılan Kabarların[31] gelişiyle güçlenmiştir.[34] Macarlar ve Kabarlar, Salzburg Yıllıkları'nın daha uzun versiyonunda[35] anılmaktadır; bu versiyonda Macarların Viyana civarında, Kabarların ise 881'de Culmite yakınlarında savaştığı anlatılmaktadır.[36] Madgearu, Kavar gruplarının 881 civarında Karpat Havzası'ndaki Tisza ovasına yerleşmiş olduğunu ve bunun Macar fethi sırasında Gesta Hungarorum'da Kumanlara yapılan anakronik atıfın ortaya çıkmasına neden olmuş olabileceğini ileri sürmüştür.[37]

İbn Rüste ve Gerdizî'ye (sırasıyla 10. ve 11. yüzyıllardan iki Müslüman alim, coğrafya kitaplarında Buhara'dan Ceyhânî tarafından yazılmış daha eski bir eserden metinler korunmuştur) göre Hetumoger konfederasyonu ikili bir liderlik altındaydı.[38][39][40] Macarların nominal veya kutsal liderlerine kende denilirken, askeri komutanlarına yula ünvanı veriliyordu.[39][41] Aynı yazarlar, yula komutasında 20.000 atlıdan oluşan bir orduyu ekliyorlar;[42] ancak bu sayının güvenilirliği belirsizdir.[43]

Regino von Prüm ve diğer dönemin yazarları 9. yüzyıl Macarlarını göçebe savaşçılar olarak tasvir ederler.[44] İmparator VI. Leon, atların askeri taktikler açısından önemini vurgulamıştır.[45] Macar savaşçı mezarlarında bulunan at kafataslarının analizi, bu atlar ile Batı ırkları arasında önemli bir fark ortaya koymamıştır.[46] Regino von Prüm, Macarların "birlik halinde göğüs göğüse savaşmak veya kuşatılmış şehirleri almak hakkında hiçbir şey bilmediklerini" belirtir,[47] ancak okçuluk becerilerinin altını çizer.[48] Kalıntılar, bileşik yayların Macarların en önemli silahları olduğunu gösteriyor.[49] Ayrıca, bu döneme ait birçok savaşçı mezarında hafif kavisli kılıçlar ortaya çıkarılmıştır.[50] Regino von Prüm, Macarların savaşta açıkça geri çekilme gibi aldatmacalara olan tercihlerini not etmiştir.[48] Dönemin yazarları da yetişkin erkeklerin yerleşim yerlerine düzenlenen baskınlarda katledilmesiyle temsil edilen vahşetlerini anlattılar.[51]

[Macarlar] kılıç, vücut zırhı, yay ve mızraklarla silahlanmışlardır. Bu nedenle, savaşlarda çoğu çift silah taşır, mızrakları omuzlarında yüksekte taşır ve yayları ellerinde tutar. Gerektiğinde ikisini de kullanırlar, ancak takip edildiklerinde yaylarını büyük bir avantajla kullanırlar. Sadece kendileri zırh giymekle kalmaz, aynı zamanda seçkin adamlarının atları da önden demir veya kapitone malzemeyle kaplıdır. At sırtında okçuluğa çok fazla dikkat ve eğitim verirler. Hem yiyecek hem de süt sağlamak ve aynı zamanda kalabalık izlenimi vermek için onları büyük bir at, midilli ve kısrak sürüsü takip eder.

— VI. Leon: Taktika[52]

Karpat Havzası sakinleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Mevcut Macar kroniklerine dayanarak, Macar topraklarının ele geçirildiği dönemde Karpat Havzası'nda yaşayan halkların birden fazla (bazen genişletilmiş) listesinin mevcut olduğu açıktır.[53] Örneğin, Anonim yazarilk olarak "Slavlar, Bulgarlar, Ulahlar ve Romalıların çobanları"[54] halklarının bu topraklarda yaşadığını yazar,[55][56] ancak daha sonra "Kozar adlı bir halktan"[57] ve Sekeller'lerden bahseder.[53] Benzer şekilde, Kézai Simon ilk önce "Slavlar, Yunanlar, Cermenler, Moravyalılar ve Ulahlar"ı listeler,[58][59] ancak daha sonra Sekeller'in de bu bölgede yaşadığını ekler.[60] Macartney'e göre bu listeler birden fazla kaynağa dayanıyordu ve Karpat Havzası'nın 900 yılı civarındaki gerçek etnik koşullarını belgelemiyordu.[61] Ioan-Aurel Pop, Kézai Simon'un Macarların fethettiği topraklarda ve yakın bölgelerde yaşayan halkları listelediğini söylemektedir.[62]

Macarlar, Karpat Havzası'ndaki en uzun nehirlerin eski (Kelt, Daçya veya Cermen) isimlerini Slavca konuşan bir topluluktan almışlardır.[63] Örneğin Tuna (Duna), Dráva, Garam, Maros, Olt, Száva, Tisza ve Vág nehirlerinin Macarca isimleri Slavlardan alınmıştır.[63][64] Macarlar ayrıca Balaton ("bataklık"), Beszterce ("hızlı nehir"), Túr ("yaban öküzü deresi") ve Zagyva ("kurumlu nehir") dahil olmak üzere Slav kökenli çok sayıda hidronim de benimsemişlerdir.[63][65][66] Karpat Havzası'nda Slav kökenli yer adları bol miktarda bulunmaktadır.[67] Örneğin, Csongrád ("kara kale"), Nógrád ("yeni kale"), Visegrád ("kale") ve diğer erken ortaçağ kaleleri Slav bir isim taşıyordu, Keszthely ismi ise Slav aracılığı ile kale için kullanılan Latince kelimeyi (castellum) korumuştur.[67][68]

Slavların yanı sıra, yer adlarına dayanarak bölgede Almanca konuşan bir nüfusun varlığı da gösterilebilir.[69] Örneğin, Macarlar, Vulka nehrinin adının Almancalaştırılmış biçimini benimsemşler (bu adın kökeni Slav'dır) ve yaklaşık 870'ten kalma Bavyeralılar ile Karantanyalıların Din değiştirmesi olarak bilinen belge, Pannonia'daki Cermen yer adlarını listeler; bunlar arasında Salapiugin ("Zala'nın kıvrımı") ve Mosaburc ("bataklıklardaki kale") yer almaktadır.[70] Barca, Barót ve diğer nehirlerin adları Türk[66] veya Slav[71] kökenli olabilir.

Béla Miklós Szőke'nin teorisine göre, Macarların batılı dönemin kaynakları tarafından ayrıntılı bir şekilde tanımlanması ve yerel savaşlara Macarların hemen müdahale etmesi, Macarların 9. yüzyılın ortalarından beri Karpat Havzası'nın doğu topraklarında yaşadıklarını düşündürmektedir.[72][73] Erken Macar yerleşimlerinin doğru konumuyla ilgili olarak, Arap coğrafyacı Ceyhânî (çalışmalarının yalnızca diğer Müslüman yazarların makalelerinde kalan parçaları)[74] 870'lerde Macarları Don ve Tuna nehirleri arasına yerleştirmiştir.[72] Szőke, Ceyhânî'nin Tuna'sını, daha önce varsayılan alt Tuna bölgesinin aksine, orta Tuna bölgesiyle özdeşleştirir; çünkü Ceyhânî'nin tanımına göre, Hıristiyan Moravyalılar Macarların batı komşularıydı.[72]

İmparatorlukların sınır toprakları

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ayrıca bakınız: Doğu Frank Krallığı, Birinci Bulgar İmparatorluğu ve Büyük Moravya
Central and Southeastern Europe
Orta ve Güneydoğu Avrupa yaklaşık 850

Karpat Havzası 560'lardan itibaren Türkçe konuşan bir halk olan[75] Avarlar tarafından kontrol edilmekteydi.[76] Bölgeye vardıklarında, Tisa Nehri'nin doğusundaki topraklara hakim olan Gepidler üzerinde hükümdarlıklarını kurmuşlardır.[77] Ancak Gepidler, Bavyera ve Karantanyalıların Din Değiştirmeleri'nde 870 civarında Aşağı Pannonia'da yaşayan gruplarına atıf yapılmasına göre 9. yüzyılın ikinci yarısına kadar hayatta kaldılar.[69]

Avarlar başlangıçta göçebe atlılardan oluşuyorlardı, ancak hem üç veya dört nesil tarafından kullanılan büyük mezarlıklar hem de artan sayıda yerleşim, 8. yüzyıldan itibaren yerleşik (göçebe olmayan) bir yaşam biçimini benimsediklerinin kanıtlarıdır.[78][79] Avarların gücü, Transtuna'yı işgal eden ve imparatorluğuna katan[80] Şarlman tarafından 791 ile 795 yılları arasında yok edilmiştir.[81] Balatonmagyaród, Nemeskér ve Transtuna'daki diğer yerlerdeki erken ortaçağ kırsal yerleşimlerinin arkeolojik incelemeleri, bunların temel özelliklerinin Avar Kağanlığı'nın yıkılışıyla değişmediğini göstermektedir.[82] Eski sınır bölgelerinde, çağdaş Bavyera, Bulgaristan, Hırvatistan, Moravya ve diğer uzak bölgelerdeki nesnelerle belirgin benzerlikler taşıyan mezarlıklara sahip yeni yerleşimler ortaya çıkmıştır.[82] Zalaszabar'da, (Karolenj İmparatorluğu'nun diğer bölgelerindeki soyluların saraylarına benzer) ahşap duvarlarla savunulan bir malikane ortaya çıkarılmıştır.[82]

Kağanlarının yönetimi altında kalan Avar grupları sık sık Slav savaşçılar tarafından saldırıya uğruyordular.[83] Bu nedenle kağan, Şarlman'dan halkının Pannonia'daki Szombathely ve Petronell arasındaki bölgeye yerleşmesine izin vermesini istemiştir.[84] Dilekçesi 805'te kabul edilmiştir.[84] Bavyera ve Karantanyalıların Din Değiştirmesi Avarları 870 civarında Salzburg Roma Katolik Başpiskoposluğunun dini yargı yetkisi altındaki halklar arasında listeler.[85] Pohl'a göre, "Avar kurumları ve geleneklerinin yüksek iddiaları başarısız olduktan sonra bir Avar kimliğini sürdürmek imkansız hale geldi."[86] Transtuna'daki artan sayıda arkeolojik kanıt, 10. yüzyılın arifesinde Karpat Havzası'ndaki Avar nüfusunu da varsayıyor.[87] Büyük Macaristan Ovası'nda önemli bir geç Avar varlığının olduğunu gösteren arkeolojik bulgular vardır, ancak doğru kronolojiyi belirlemek zordur.[87]

Alman Kral Louis tarafından 860 yılında Mattsee Manastırı için çıkarılan bir tüzük, Onoğurların (Türk kökenli bir başka halk) da bölgede bulunduğunu doğrulayabilir.[88] Tüzük, Karpat Havzası'nın en batısında yer alan "Wangar Yürüyüşleri" (marcha uuangariourum) bölgeye atıfta bulunmaktadır.[89] Wangar ismi, Onogurların etnoniminin Slav biçimini yansıtıyor gibi görünmektedir.[88]

Church at Zalavár
Zalavár'daki 9. yüzyıldan kalma kilisenin kalıntıları

Frank İmparatorluğu'na bağlı topraklar başlangıçta kraliyet memurları ve yerel şefler tarafından yönetiliyordu.[90] Pribina adlı bir Slav prensi, 840 yılı civarında Zala nehri boyunca büyük araziler almıştır.[91] Topraklarının sömürgeleştirilmesini teşvik etmiş[92] ve ayrıca bataklıklarda bir kale olan Mosaburg'u inşa etmiştir.[91] Başlangıçta ahşap duvarlarla savunulan bu "kale kompleksi"[93] (András Róna-Tas) idari bir merkez haline gelmiştir. Yüzyıl sonlarında kuru taş duvarlar ile güçlendirilmiştir. Yerleşim yeri ve çevresinde mezarlıklarla çevrili dört kilise ortaya çıkarılmıştır. Bunlardan en az biri 11. yüzyıla kadar kullanılmaya devam etmiştir.[94]

Pribina 861 yılında Moravyalılarla savaşırken ölmüş ve oğlu Kocel onun mülklerini miras almıştır.[95] Kocel'in yerine 876 civarında Doğu Frank Krallığı kralı Carloman'ın doğal oğlu Arnulf geçmiştir.[96] Onun yönetimi altında Moravya birlikleri, Fulda Yıllıkları'na göre 882 ve 884 yılları arasında " Wilhelminer Savaşı" olarak bilinen çatışmaya müdahale etmiş ve " Raab'dan doğuya doğru" harap etmiştir.[97][98]

Europe
Avrupa yaklaşık 900

Moravya, bilinen ilk hükümdarı I. Mojmir[91] altında 820'lerde[99]ortaya çıkmıştır. Halefi Rastislav, Moravya'nın askeri gücünü geliştirmiştir. Doğu Franken'den bağımsızlık elde etme çabası içinde Bizanslı kardeşler Kiril ve Methodios'un misyonerlik faaliyetlerini desteklemiştir.[91][100] Moravya, sınırlarını her yöne doğru genişleten I. Svatopluk[101] döneminde "önemin zirvesine" ulaşmıştır.[102]

Moravya'nın çekirdek toprakları, günümüzde Çekya ve Slovakya topraklarında, Morava Nehri'nin kuzeyindeki bölgeleri içermektedir.[103] Ancak VII. Konstantinos "vaftiz edilmemiş büyük Moravya'yı"[104] Belgrad ve Sirmium'un (Sremska Mitrovica, Sırbistan) ötesindeki bölgelere yerleştirir.[105] Raporu Moravya'nın konumuyla ilgili daha fazla teoriyi desteklemiştir.[106] Örneğin, Kristó ve Senga iki Moravya'nın varlığını öne sürüyor (biri kuzeyde, diğeri güneyde),[107] Boba, Bowlus ve Eggers ise Moravya'nın çekirdek topraklarının günümüz Sırbistan'ındaki güney Morava nehri bölgesinde olduğunu ileri sürüyorlar.[108] Güney Moravya krallığının varlığı eserler tarafından desteklenmiyor, ancak Mikulčice, Pohansko ve Orta Tuna'nın kuzeyindeki diğer bölgelerde ortaya çıkarılan kaleler, bu bölgelerde bir güç merkezinin varlığına işaret etmektedir.[109]

Doğu Frank Krallığı ve Moravya'ya ek olarak, Birinci Bulgar İmparatorluğu 9. yüzyılda Karpat Havzası'na da derinlemesine dahil olmuştur.[110] 10. yüzyıl sonlarına ait Suda adlı Bizans sözlüğü, Bulgar Krum'un 803 civarında güneydoğudan Avarlara saldırdığını ekler.[111] Kraliyet Frank Yıllıkları, "Tuna Nehri üzerindeki Daçya" sakinleri, büyük ihtimalle Tisza Nehri'nin alt kesimlerinde yaşayan Abodritlerin,[112] 824'te Bulgarlara karşı Franklardan yardım istediğini anlatır.[113] Bulgar birlikleri ayrıca 827'de[114][115] Pannonia'yı işgal etmiş, "Slav reislerini kovmuş ve Bulgar valileri atamıştır.[116] Pravadı'daki bir yazıtta, aynı dönemde Onegavonais adlı bir Bulgar askeri liderinin Tisza'da boğulduğu belirtiliyor.[117] Moravya'nın yükselen gücü, 860'larda Bulgaristan ile Doğu Frank Krallığı arasında bir yakınlaşmaya yol açmıştır.[118] Doğu Frank Kralı Arnulf, 892 yılında Bulgarlara bir elçilik göndererek "eski barışı yenilemek ve Moravyalılara tuz satmamalarını" talep etmiştir.[119] İkinci talep, Doğu Karpatlar'daki tuz madenlerinden Moravya'ya giden rotanın o dönemde Bulgarlar tarafından kontrol edildiğini öne sürmektedir.[120][121]

Gesta Hungarorum'un anonim yazarı, Moravya Kralı I. Svatopluk ve dönemin kaynaklardan bilinen diğer yöneticiler yerine, 9. yüzyılın sonlarında çalışan tarihçiler tarafından bahsedilmeyen kişilerden ve siyasi yapılardan bahsetmektedir.[122] Örneğin, Bihar (Biharia, Romanya) kalesinde ikamet eden Menumorut'tan, "Çek Dükü'nün lütfuyla Nitra dükü" Zobor'dan[123] ve "belirli bir Ulah" olan Gelou'dan[124] Erdel'i yöneten olarak söz eder.[122] Tarihçi Ryszard Grzesik'e göre, Gelou ve Ulahlarından söz edilmesi, Gesta tamamlandığında Ulahların Erdel'e yerleşmiş olduklarının kanıtıdır; Zobor ve Menumorut'la ilgili hikâyeler ise Macarların Moravyalılara karşı mücadelesinin anısını yaşatmaktadır.[125] Menumorut'un adını "Büyük Moravyalı" olarak tercüme eden Grzesik, onu I. Svatopluk'la ilişkilendirir ve Menumorut'un Bihar'da hüküm sürdüğü haberini çürütür.[126] Bihar'da ve Tisza'nın doğusundaki diğer yerlerde erken ortaçağ kaleleri ortaya çıkarılmıştır, ancak bunların hiçbiri kesin olarak 9. yüzyıla ait değildir.[127] Doboka'da (Dăbâca) Avusturya, Bulgaristan ve Polonya'daki kazı alanlarında benzerleri bulunan iki çift çan biçimli kolye ucu ortaya çıkarılmış olsa da Florin Curta bunları 9. yüzyıla, Alexandru Madgearu ise 975-1050 yılları arasına tarihlemektedir.[128][129]

Fetih

[değiştir | kaynağı değiştir]

Başlangıç (862-895)

[değiştir | kaynağı değiştir]
The Hungarian Conquest
Macar toprak işgali

"Macarların toprakları ele geçirilmesinin" nedenlerini açıklamaya çalışan üç ana teori bulunmaktadır.[130] Birincisi, daha önceki baskınların ardından işgalin önceden planlanmış, yeni bir vatana yerleşme amacıyla tasarlanmış bir askeri operasyon olduğunu ileri sürer.[130] Bu görüş (örneğin Bakay ve Padányi tarafından açıklanmıştır) esas olarak Anonymus'un ve sonraki Macar kroniklerinin anlatımını takip eder.[131] Macarlar, 862-895 yılları arasında uzun bir taşınma süreciyle Karpat Havzası'nı önceden planlanmış bir şekilde ele geçirmişlerdir.[9][132][133][134][135][136][137][138][139] Bunu arkeolojik bulgular doğruluyor; 10. yüzyıl Macar mezarlıklarında kadın, çocuk ve yaşlı mezarları savaşçıların yanında yer alıyor, aynı geleneklere göre gömülmüşler, aynı tarzda süs eşyaları takmışlar ve aynı antropolojik gruba aitler. Sonraki yıllarda yaşanan Macar askeri olayları, Karpat Havzası'na yerleşen Macar nüfusunun önemli bir askeri güce sahip olmayan zayıflamış bir nüfus olmadığını kanıtlıyor.[11] Karşıt görüş ise Peçenekler ve Bulgarların ortak saldırısının Macarların elini kolunu bağladığını ileri sürmektedir.[140] Kristó, Tóth ve teorinin diğer taraftarları, Macarların Bulgar-Peçenek koalisyonuyla çatışması ile Hazar bozkırlarından çekilmeleri arasındaki bağlantı konusunda Fulda Yıllıkları, Regino von Prüm ve VII. Konstantinos tarafından sağlanan oybirliğiyle kabul edilen tanıklığa atıfta bulunmaktadırlar.[141][142] Ara bir teori, Macarların onlarca yıldır batıya doğru bir hareket düşünmeleri üzerine Bulgar-Peçenek saldırısının Hazar bozkırını terk etme kararlarını hızlandırdığını ileri sürmektedir.[143] Örneğin Róna-Tas, "[Macarların] bir dizi talihsiz olaya rağmen başlarını suyun üstünde tutmayı başarmış olmaları, Peçenekler onlara saldırdığında gerçekten de ilerlemeye hazır olduklarını gösteriyor" demektedir.[144]

Aslında, on bir yıllık bir aradan sonra Macarlar 892'de Karpat Havzası'na geri dönmüşlerdir.[34] Doğu Frank Krallığı'ndan Arnulf'a Moravya Kralı I. Svatopluk'a karşı yardım etmek için gelmişlerdir.[34][145] Corvey'li Widukind ve Liutprando di Cremona, Frank hükümdarını imparatorluğun sınırları boyunca inşa edilen savunma hatlarını tahrip ettiği için kınamışlardır, çünkü bu aynı zamanda Macarların on yıl içinde Doğu Frankia'ya saldırmasını da sağlamıştır.[146]

Bu arada Arnulf... Moravyalıların dükü Sviatopolk'u yenemedi... ve - ne yazık ki! - halk tarafından "kapak" olarak adlandırılan çok iyi güçlendirilmiş bariyerleri söktükten sonra. Arnulf, açgözlü, pervasız, yüce Tanrı'dan habersiz ama her suçta usta, sadece cinayet ve yağma için istekli Macar ulusunu yardımına çağırdı.

— Liutprando di Cremona: Retribution[147]

Geç dönem bir kaynak olan[148] Aventinus, "Macarların kralı" Kurszán'ın (Cusala) halkının, işgal edecekleri toprakları almaları halinde Moravyalılarla savaşacaklarını şart koştuğunu ekler.[145] Aventinus'un devamına göre Macarlar, Tuna ve Garam nehirlerinin doğusundaki Tisza'nın "hem bu tarafındaki hem de ötesindeki Dacias'ı" 893 yılında ele geçirmişlerdi.[145] Gerçekten de Macar kronikleri, Macarlar geldiğinde Sekeller'lerin Karpat Havzası'nda zaten bulunduğunu oybirliğiyle belirtmektedirler.[149] Kristó'ya göre hem Aventinus hem de Macar tarih geleneği, Karpat Havzası'nın doğu topraklarının Macar kabile konfederasyonunun yardımcı birlikleri tarafından erken bir dönemde işgal edildiğine işaret etmektedir.[149]

Arnulf I and Svatopluk I
Moravya Kralı I. Svatopluk, Dalimil Kroniği'nde Doğu Frank Kralı Arnulf'un sarayında bir keşiş kılığında

Fulda Yıllıkları, 894 yılında Macarların Tuna'yı geçip Pannonia'ya girdiğini ve burada "erkekleri ve yaşlı kadınları öldürüp, genç kadınları şehvetlerini tatmin etmek için sığırlar gibi yanlarında götürdüklerini ve tüm" eyaleti "çöle çevirdiklerini" anlatır.[150][151] Her ne kadar tarihçi bu Macar saldırısından I. Svatopluk'un ölümünü anlatan pasajdan sonra bahsetse de[150] Györffy, Kristó,[152] Róna-Tas[153] ve diğer tarihçiler Macarların Moravya hükümdarıyla ittifak halinde Pannonia'yı işgal ettiğini varsaymaktadırlar.[154] Macar kroniklerindeki "Beyaz At Efsanesi"nin, Macarların pagan geleneklerine göre I. Svatopluk ile yaptıkları bir antlaşmanın anısını koruduğunu ileri sürüyorlar.[155] Efsaneye göre Macarlar, Karpat Havzası'ndaki gelecekteki vatanlarını, yaldızlı eyer ve dizginlerle donatılmış beyaz bir at karşılığında Svatopluk'tan satın almışlardır.[152]

Sonra [Kusid] Attila'dan sonra hüküm süren ve adı Zuatapolug olan bölgenin liderine geldi ve onu halkı adına selamladı [...]. Bunu duyan Zuatapolug çok sevindi, çünkü onların gelip toprağını işleyecek köylü insanlar olduğunu düşünüyordu; ve bu yüzden elçiyi nezaketle gönderdi. [...] Sonra [Macarlar] ortak bir kararla aynı elçiyi tekrar söz konusu lidere gönderdiler ve ona toprakları için Arabistan altınıyla süslenmiş altın bir eyer ve altın bir dizgin takmış büyük bir at gönderdiler. Bunu gören lider, toprak karşılığında hürmet hediyeleri gönderdiklerini düşünerek daha da sevindi. Bu nedenle elçi ondan toprak, ot ve su istediğinde, gülümseyerek "Hediye karşılığında istedikleri kadarını alsınlar" diye cevap verdi. ...Sonra [Macarlar] lidere başka bir elçi gönderdi ve ilettiği mesaj şuydu: "Arpad ve halkı sana, senden satın aldıkları topraklarda artık kalmamanı söylüyorlar, çünkü atla toprağını, dizginle otu ve eyerle suyu satın aldılar. Ve sen, ihtiyacın ve açgözlülüğünle, onlara toprak, ot ve su bağışladın." Bu mesaj lidere iletildiğinde, gülümseyerek şöyle dedi: "Atı tahta bir tokmakla öldürsünler, dizgini tarlaya atsınlar ve altın eyeri Tuna'nın suyuna atsınlar." Haberci buna şöyle cevap verdi: "Ve bu onlara ne kayıp olacak, efendim? Eğer atı öldürürsen, köpeklerine yiyecek vermiş olursun; eğer dizgini tarlaya atarsan, adamları ot biçerken dizginin altını bulurlar; eğer eyeri Tuna'ya atarsan, balıkçıları eyerin altını kıyıya serer ve eve götürürler. Eğer toprakları, otları ve suları varsa, hepsine sahip olurlar.""

— Chronicon Pictum[156]

Horasan emiri İsmail bin Ahmed, 893 yılında "Türklerin ülkesine"[157] (Karluklar) akın düzenlemiştir. Daha sonra Avrasya stepleri'ndeki batı komşularının topraklarını birer birer işgal eden yeni bir halk hareketine neden olmuştur.[158][159] Mesûdî, Peçenekler ve Macarların batıya doğru hareketini Karluklar, Uzeler ve Kimekler arasındaki önceki savaşlara açıkça bağlamaktadır.[160] VII. Konstantinos, Hazarlar ve Ouzlar'ın ortak bir saldırısından bahseder ve bu saldırının Peçenekleri 893 ile 902 yılları arasında[161] (muhtemelen 894 civarı) Volga Nehri'ni geçmeye zorladığını söyler.[159]

Başlangıçta Peçenekler, [Volga] nehri üzerinde ve aynı şekilde [Ural] nehri üzerinde mesken tutmuşlardı (…). Fakat elli yıl önce sözde Uzlar, Hazarlarla ortak dava açtılar ve Peçeneklerle savaşa girdiler ve onları yendiler ve ülkelerinden kovdular (…).

— VII. Konstantinos: De Administrando Imperio[162]
Emperors Leo VI and Constantine VII
VI. Leon ve oğlu VII. Konstantinos, Bizans altın bir solidus üzerinde
Tzar Simeon I of Bulgaria
Bulgaristan Çarı I. Simeon'un mührü

Bulgaristan ile Bizans İmparatorluğu arasındaki ilişkiler 894 yılında İmparator VI. Leon'un Bulgar tüccarlarını Konstantinopolis'i terk edip Selanik'e yerleşmeye zorlamasıyla keskinleşmiştir.[163] Daha sonra Bulgaristan Çarı I. Simeon Bizans topraklarını işgal etmiş[164] ve küçük bir imparatorluk birliğini yenmiştir.[165] Bizanslılar, Macarlara Bulgarlarla savaşmaları için para teklif etmek amacıyla onlara yaklaşmışlardır.[164] Bizans elçisi Nikitas Sclerus, liderleri Árpád ve Kurszán (Kusan) ile bir anlaşma imzalamış[166] ve Bizans gemileri Macar savaşçılarını Aşağı Tuna'nın öte yanına taşımışlardır.[164] Macar birlikleri Bulgaristan'ı işgal etmiş, Çar Simeon'u Dristra kalesine (şimdiki Silistre, Bulgaristan) kaçmaya zorlamış ve Preslav'ı yağmalamıştır.[165] VII. Konstantinos'un eserinde yapılan bir eklemede, Macarların o dönemde "Arpad'ın oğlu Liountikas"[104] adında bir prense sahip oldukları belirtiliyor; bu da onun ordunun komutanı olduğunu düşündürüyor, ancak savaş bağlamında şans eseri adı geçmiş olabilir.[167]

Macarların kuzeyden saldırısıyla eş zamanlı olarak Bizanslılar güneyden Bulgaristan'ı işgal etmişlerdir. Çar Simeon, Bizans İmparatorluğu'na elçiler göndererek ateşkes teklif etmiştir. Aynı zamanda Peçeneklere bir elçilik göndererek onları Macarlara karşı kışkırtmıştır.[165] Başarılı olmuş ve Peçenekler doğudan Macar topraklarına girerek Macar savaşçılarını Bulgaristan'dan çekilmeye zorlamıştır.[168] VII. Konstantinos'a göre Bulgarlar Macarlara saldırmış ve onları bozguna uğratmıştır.[164][169]

Peçenekler Macarların yaşadıkları yerleri yıktılar.[164] Çifte saldırıdan kurtulanlar, Hazar bozkırlarını terk edip yeni bir vatan arayışı içinde Karpatlar'ı geçtiler.[164] Peçeneklerin getirdiği yıkımın hatırası Macarlar tarafından korunmuş gibi görünmektedir.[170] Peçeneklerin Macarca adı (besenyő), eski Macarcada kartal anlamına gelen (bese) sözcüğüne karşılık gelir. Bu nedenle, 14. yüzyıl Macar kroniklerinde kartalların Macar atalarını Karpatlar'ı geçmeye zorladığı hikayesi büyük ihtimalle Peçeneklerin saldırısına atıfta bulunmaktadır.[170]

Macarlar (…) Peçenekler adlı komşu bir halk tarafından evlerinden kovuldular, çünkü onlardan güç ve sayı bakımından üstündüler ve (…) kendi ülkeleri onların artan sayılarını barındırmaya yeterli değildi. Petcheneglerin şiddeti yüzünden kaçmak zorunda kaldıktan sonra, anavatanlarına veda ettiler ve yaşayabilecekleri ve yerleşim kurabilecekleri topraklar aramaya koyuldular..

— Regino von Prüm: Chronicle[171]

Mesih'i seven ve görkemli imparator Leo'nun daveti [üzerine], [Macarlar] karşıya geçtiler ve Simeon ile savaştılar ve onu tamamen yendiler, (…) ve kendi ülkelerine geri döndüler. (…) Fakat Simeon (…) Peçeneklere haber gönderip onlarla [Macarları] saldırıp yok etmek için bir anlaşma yaptıktan sonra Ve [ikincisi] askeri bir sefere çıktığında, Peçenekler Simeon ile [onlara] karşı geldiler ve ailelerini tamamen yok ettiler ve ülkelerini koruyanları oradan sefil bir şekilde kovdular. [Macarlar] geri döndüklerinde ve ülkelerini böyle ıssız ve tamamen harap halde bulduklarında, bugün yaşadıkları topraklara yerleştiler (…).

— VII. Konstantinos: De Administrando Imperio[104]

Bessi ve Cumani Albi ve Susdalia krallığından ve Kyo adlı şehirden geçerek dağları geçtiler ve sayısız kartal gördükleri bir bölgeye geldiler; ve kartallar yüzünden o yerde kalamadılar, çünkü kartallar ağaçlardan sinekler gibi indi ve hem sürülerini hem de atlarını yedi. Çünkü Tanrı onların Macaristan'a daha çabuk inmelerini istemişti. Üç ay boyunca dağlardan indiler ve Macaristan krallığının sınırlarına, yani Erdel'e geldiler [...].

— Chronicon Pictum[172]

Birinci aşama (yaklaşık 895-899)

[değiştir | kaynağı değiştir]
The Hungarian Conquest in the Illuminated Chronicle
Chronicon Pictum Macarların Karpat Havzası'na gelişi tasvir ediliyor
Conquest memorial at the Verecke Pass
Verecke Geçidi'ndeki (Ukrayna) Macar Fethi Anıtı

Macar istilasının tarihi, kaynaklara göre değişmektedir.[173] En erken tarih (677), "Macar Kroniği"nin 14. yüzyıl versiyonlarında korunurken, Anonymus en geç tarihi (902) vermektedir.[174] Dönemin kaynakları, işgalin 894 Bulgar-Bizans savaşını takip ettiğini ileri sürerler.[175] Karpatlar'ı geçen rota da tartışmalıdır.[176][2] Anonim yazar ve Kézai Simon, istilacı Macarların kuzeydoğu geçitlerini geçtiğini söylerken, Chronicon Pictum, onların Erdel'e varışlarından bahseder.[177]

Berengar I
İtalya Kralı I. Berengar

Regino von Prüm, Macarların Karpat Havzası'na varışlarının ardından "Panonyalılar ve Avarlar'ın vahşi doğasında dolaştıklarını ve günlük yiyeceklerini avlanarak ve balık tutarak aradıklarını"[47] belirtmektedir.[178] Tuna'ya doğru ilerlemeleri, Arnulf'u teşvik etmiş gibi görünmektedir ve Arnulf imparator olarak taç giymiş ve 896'da tüm Pannonia'nın savunmasını Braslav'a (Drava ve Sava nehirleri arasındaki bölgenin hükümdarı)[179] emanet etmiştir.[180] 897 veya 898'de II. Mojmir ile II. Svatopluk (ölmüş Moravya hükümdarı I. Svatopluk'un iki oğlu) arasında bir iç savaş çıkmış ve İmparator Arnulf da buna müdahale etmiştir.[181][182][183] Macarların o yıllardaki faaliyetlerine dair hiçbir bilgi yoktur.[184]

Macarlarla bağlantılı olarak kaydedilen bir sonraki olay, 899 ve 900 yıllarında İtalya'ya yaptıkları akındır.[185] Salzburg Başpiskoposu Theotmar ve yardımcılarının mektubu, İmparator Arnulf'un onları İtalya Kralı I. Berengar'a saldırmaya teşvik ettiğini ileri sürmektedir.[186] 2 Eylül'de Brenta Nehri'nde büyük bir muharebede İtalyan birliklerini bozguna uğratarak[187] kış boyunca Vercelli ve Modena bölgesini yağmaladılar.[188] Ancak Venedik dükü Pietro Tribuno onları 29 Haziran 900'de Venedik'te yendi.[186] 899'un sonunda İmparator Arnulf'un ölümünü öğrendiklerinde İtalya'dan geri döndüler.[189]

Anonim yazara göre Macarlar, Gelou'nun Erdel'ini fethetmeden önce Menumorut ile savaştılar.[190][191] Bu anlatıya göre, Macarlar daha sonra merkez bölgelerinin yöneticisi Salan'a[192] karşı döndüler.[193] Anonin yazarın aksine, Kézai Simon, Macarların Svatopluk'a varışlarından sonra onlarla mücadelesini anlatır.[2] Chronicon Pictum'a göre Macarlar, kartalların saldırısı nedeniyle geçişlerinden sonra "Erdel'de sessizce kaldılar[194] ve sürülerini orada dinlendirdiler".[2]

Macar kronikleri, fetih sırasında Macar liderlerinin iki ayrı listesini muhafaza etmişlerdir.[195] Anonim yazar, Álmos, Előd, Künd, Ónd, Tas, Huba ve Tétény'den bahsederken;[196] Kézai Simon ve Chronicon Pictum'da Árpád, Szabolcs, Gyula, Örs, Künd, Lél ve Vérbulcsú listelenir.[195][197] Aynı dönemin veya aynı döneme yakın kaynaklar Álmos'tan (VII. Konstantinos), Árpád'dan (Keşiş Georgios ve VII. Konstantinos tarafından yazılan Chronicle'ın devamı ), Liountikas'tan (VII. Konstantinos) ve Kurszán'dan (Keşiş Georgios tarafından yazılan Chronicle'ın devamı ) söz etmektedir.[198]

Chronicon Pictum'a göre, Álmos, Árpád'ın babası "Erdély'de öldürüldüğü için Pannonia'ya giremedi".[194][2] Bölüm, Álmos'un Peçenekler tarafından Macarların yok edilmesi sırasında kende, yani Macarların kutsal hükümdarı olduğunu ve bunun da onun kurban edilmesine neden olduğunu ima etmektedir.[199] Eğer ölümü gerçekten bir ritüel cinayetin sonucuysa, kaderi, İbn Fadlan ve Mesûdî'ye göre, tüm halkını etkileyen felaketler durumunda idam edilen Hazar kağanlarının kaderine benziyordu.[2]

İkinci aşama (900-902)

[değiştir | kaynağı değiştir]

Arnulf'un ölümü Macarları Doğu Frank Krallığı ile olan ittifaklarından kurtarmıştır.[188] İtalya'dan dönüş yolunda Pannonia üzerindeki hakimiyetlerini genişlettiler.[200] Liutprando di Cremona'ya göre Arnulf'un oğlu Çocuk Ludwig'in 900 yılında taç giyme töreninde[201] Macarlar, "Kral Arnulf'un kendi güçlerinin yardımıyla boyun eğdirdiği Moravyalılar ulusunu kendilerine ait ilan ettiler".[202] Grado Yıllıkları, Macarların İtalya'dan çekildikten sonra Moravyalıları yendiğini anlatır.[203] Aventinus'a göre, daha sonra Macarlar ve Moravyalılar bir ittifak kurarak Bavyera'yı ortaklaşa işgal ettiler.[204] Ancak, dönemin Fulda Yıllıkları yalnızca Macarların Enns nehrine ulaştığından bahseder.[205]

Macar birliklerinden biri Tuna'yı geçerek nehrin kuzey kıyısındaki toprakları yağmalamış, ancak Bavyera Markizi Luitpold birliklerini toplayarak; onları 20 Kasım 900'de Passau ile Krems an der Donau[206] arasında bozguna uğratmış[204] ve onlara karşı Enns'te güçlü bir kale inşa ettirmiştir.[207] Bununla birlikte Macarlar, Pannonia'nın işgaliyle Karpat Havzası'nın efendisi olmuşlardır.[204] Bilim insanlarına göre, Volokhi ve Volkhi'yi Franklar olarak tanımlayan İlk Vakayiname, Macarların daha önce Pannonia'daki Slavların anavatanını boyunduruk altına almış olan "Volokhi" veya "Volkhi" leri nasıl kovduklarını anlatırken bu olayın anısını da yansıtabilir.[201][208] Diğer tarihçiler onları ya Ulahlarla (Rumenler)[209] ya da Antik Romalılar ile[210][208] ilişkilendirir.

Uzun bir süre boyunca Slavlar, şu anda Macar ve Bulgar topraklarının bulunduğu Tuna kıyısına yerleştiler. Bu Slavlar arasında, partiler ülkenin her yerine dağıldılar ve yerleştikleri yerlere göre uygun isimlerle tanındılar. (...) [Volkhi][211] Tuna Slavlarına saldırdı, aralarına yerleşti ve onlara şiddet uyguladı... Macarlar [Kiev]'in üzerinden geçip, şimdi Macar denilen tepeden geçerek Dinyeper'a vardıklarında kamp kurdular. Polovcianlar gibi göçebelerdi. Doğudan gelerek büyük dağlar boyunca mücadele ettiler ve komşu [Volokhi][212] ve Slavlara karşı savaşmaya başladılar. Çünkü Slavlar önce oraya yerleşmişlerdi, ancak [Volokhi][212] Slavların topraklarını ele geçirmişti. Macarlar daha sonra [Volkhi]'leri kovdu,[212] topraklarını aldılar ve itaat ettirdikleri Slavların arasına yerleştiler. O zamandan itibaren bu topraklara Macar adı verildi.[213]

— İlk Vakayiname 5.23-25; 6.6-8; 25.10-21.[214]

Kral Çocuk Ludwig, Macarlara karşı daha fazla önlem almak için 901 yılında Regensburg'da bir toplantı düzenlemiştir.[207] Moravya elçileri, Macarların bu arada ülkelerini yağmalamaları nedeniyle Moravya ile Doğu Frank Krallığı arasında barış önermişlerdir.[207] Karintiya'yı işgal eden bir Macar ordusu Nisan 901'de yenilmiştir.[215] Aventinus, aynı yıl Margrave Luitpold'un Macarları Fischa nehrinde yendiğini anlatır.[216]

Konsolidasyon (902-907)

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ruins of a Moravian fortress
Ducové'deki (Slovakya) Moravya kalesinin kalıntıları

Moravya'nın varlığının sona erdiği tarih belirsizdir, çünkü 902'den sonra (Spinei) "Moravya'nın bir devlet olarak varlığına" veya düşüşüne dair açık bir kanıt mevcut değildir. [200] Annales Alamannici'deki kısa bir notta 902'de "Moravya'da Macarlar ile bir savaş" bahsi geçmektedir ve bu savaş sırasında "toprak (patria) teslim oldu", ancak bu metin belirsizdir.[217] Alternatif olarak, sözde Raffelstetten Gümrük Yönetmeliği 905 civarında "Moravyalıların pazarlarından" bahseder. [182] Aziz Naum'un Hayatı'nda Macarların Moravya'yı işgal ettiği, "Macarlar tarafından esir alınamayan Moravyalıların Bulgarlara kaçtıkları" anlatılır. VII. Konstantinos da Moravya'nın düşüşünü Macarlar tarafından işgal edilmesine bağlar.[218] Szepestamásfalva (Spišské Tomášovce), Dévény ve modern Slovakya'nın diğer yerlerindeki erken ortaçağ kent merkezlerinin ve kalelerinin yıkımı, 900 civarındaki döneme tarihlenmektedir.[219]

[Svatopluk I'in] ölümünden sonra (...) [oğulları] bir yıl boyunca barış içinde kaldılar ve sonra çekişme ve isyan üzerlerine çöktü ve birbirlerine karşı bir iç savaş başlattılar ve [Macarlar] gelip onları tamamen mahvettiler ve ülkelerine sahip oldular, [Macarlar] şu anda bile içinde yaşıyorlar. Ve geride kalan halk dağıldı ve komşu uluslara, Bulgarlara ve [Macarlara] ve Hırvatlara ve diğer uluslara sığınmak için kaçtılar.

— VII. Konstantinos: De Administrando Imperio[220]

Moravya'dan bahsetmeyen Anonim yazara göre Macarlar, Nyitra (Nitra, Slovakya) bölgesini işgal ettiler ve yerel Çek hükümdarı Zobor'u, oturduğu yerin yakınındaki Zobor Dağı'nda yenerek öldürdüler.[221] Bundan sonra, Anonim yazarın devam ettiği gibi, Macarlar önce Pannonia'yı "Romalılardan" aldılar ve sonra Glad ve Bulgarlar, Ulahlar ve Banat Peçeneklerinden oluşan ordu ile savaştılar.[56] Glad, düklüğünden birkaç kasabayı devretmiştir.[222] Son olarak, anonim yazar, Macarlar ile Menumorut arasında bir anlaşmadan bahseder;[192] bu anlaşmaya göre yerel yöneticinin kızının Árpád'ın oğlu Zolta ile evlendirileceğini belirtir.[223] Macartney[224] anonim yazarın hem Menumorut hem de Glad hakkındaki anlatımının, esasen Glad'in iddia edilen soyundan gelen Achtum'un 11. yüzyılın başlarındaki çok daha sonraki bir raporunun bir transkripsiyonu olduğunu ileri sürmektedir.[225] Buna karşılık, örneğin Madgearu, Galad, Kladova, Gladeš ve Banat'ta 14. ve 16. yüzyılda kaydedilen diğer yer adlarının Glad adlı yerel bir hükümdarın anısına tanıklık ettiğini ileri sürmektedir.[226]

[Macarlar] Bega bölgesine ulaştılar ve Mures'ten Timis Nehri'ne kadar o toprakların tüm sakinlerini fethedip oğullarını rehin olarak aldıkları iki hafta boyunca orada kaldılar. Sonra orduyu hareket ettirerek Timis Nehri'ne geldiler ve Foeni sığlığının yanında kamp kurdular ve Timis'in akıntısını geçmeye çalıştıklarında, onlara karşı koymak için o ülkenin prensi Glad geldi, (...) büyük bir atlı ve piyade ordusuyla, Kumanlar, Bulgarlar ve Ulahlar tarafından desteklendi. (...) Tanrı lütfuyla Macarların önüne geçti, onlara büyük bir zafer verdi ve düşmanları biçerdöverlerin önündeki saman balyaları gibi düştüler. O savaşta Kumanların iki dükü ve Bulgarların üç knezi öldürüldü ve dükü Glad kaçarak kurtuldu ama tüm ordusu alevin önünde mum gibi eriyerek kılıçtan geçirildi. (...) Yukarıda söylediğimiz gibi Macarlardan korktuğu için kaçan Prens Glad, Kovin şatosuna girdi. (...) [Macarlarla] barış aramak için adam gönderdi ve kendi isteğiyle şatoyu çeşitli hediyelerle teslim etti.

— Anonim yazar: Gesta Hungarorum[227]

Karpat Havzası'nın fethini izleyen önemli bir olay olan Bavyera'lıların Kurszán'ı katletmesi, Saint Gall Yıllıkları, Annales Alamannici ve Einsiedeln Yıllıkları'nın daha uzun versiyonlarında kaydedilmiştir.[228] İlki olayı 902'ye yerleştirirken, diğerleri 904'e tarihlendirmektedirler.[228][229] Üç vakayiname de Bavyera'lıların Macar liderini barış antlaşması müzakereleri bahanesiyle bir akşam yemeğine davet ettiklerini ve onu haince öldürdüklerini belirtmektedirler.[230] Kristó ve diğer Macar tarihçiler, Macarlar üzerindeki ikili liderliğin Kurszán'ın ölümü ile sona erdiğini savunmaktadırlar.[231][232]

Macarlar, 904 yılında Pannonia'dan Lombardiya'ya uzanan "Macar Yolu" (Strada Ungarorum) olarak adlandırılan yolu kullanarak İtalya'yı işgal etmişlerdir.[233] Kral I. Berengar'in müttefikleri olarak[229] rakibi Provance Kralı Ludwig ile karşı karşıya gelmişlerdir. Macarlar, Kral Ludwig'in daha önce işgal ettiği Po nehri boyunca uzanan toprakları harap ederek Berengar'ın zaferini garantilediler. Muzaffer hükümdar, Macarların daha önce rakibinin yönetimini kabul etmiş olan tüm kasabaları yağmalamasına izin verdi[233] ve her yıl yaklaşık 375 kilogram (827 lb) gümüş tutarında bir haraç ödemeyi kabul etti.[229]

Saint Gall Yıllıkları'nın daha uzun versiyonunda, Salzburg Başpiskoposu Theotmar'ın, Freising Piskoposları Uto ve Säben Piskoposları Zachary ile birlikte, 4 Temmuz 907'de Brezalauspurc'da Macarlara karşı yapılan "felaketle sonuçlanan bir muharebede" öldüğü bildirilmektedir.[234] Diğer dönemin kaynakları Bavyera Margrave Luitpold ve 19 Bavyera kontunun[229] da muharebede öldüğünü eklerler.[234] Çoğu tarihçi (Engel,[187] Makkai,[235] ve Spinei dahil) Brezalauspurc'u Pressburg (Bratislava, Slovakya) ile özdeşleştirir, ancak bazı araştırmacılar (örneğin Boba ve Bowlus) bunun Pannonia'daki Zala üzerindeki Braslav kalesi olan Mosaburg'a atıfta bulunabileceğini savunurlar.[236][237] Macarların zaferi, Doğu Frank Krallığı'nın sonraki on yıllar boyunca doğuya doğru genişleme girişimlerini engellemiş[236] ve Macarların bu krallığın geniş topraklarını özgürce yağmalamasının yolunu açmıştır.[187]

Sonuçlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ayrıca bakınız: Macarların Avrupa'yı istilası ve Macaristan Prensliği
Hungarian tribe names in the Carpathian Basin
Karpat Havzası'ndaki bir Macar kabilesinin adını taşıyan yerleşim yerleri (Sándor Török'ten sonra). Macarların diğer halklar arasında yaşadıkları yerleri gösterebilir ve kabilelerin yerleştiği yerlerin yeniden inşasına yardımcı olabilirler.

Macarlar, Tuna, Tisza ve kolları boyunca Karpat Havzası'nın ovalarına yerleşerek[238] yarı göçebe yaşam tarzlarını sürdürebildiler.[239] Bunun hemen ardından, onların gelişi " Batı Slavları ile Güney Slavları arasında Slav olmayan bir kama oluşturdu."[168] Fine, Macarların Hazar bozkırlarının batı bölgelerinden ayrılmasının eski müttefikleri Hazarları zayıflattığını ve bunun da Hazar İmparatorluğu'nun çöküşüne katkıda bulunduğunu savunmaktadır.[168]

Corn cockle
Yaygın Mısır Tarlası : Macarca adı (konkoly) Slav kökenlidir[240]
Hortobágy'de korunan yarı göçebe çobanlığın 19. yüzyıldan kalma bir örneği: "Güzel havalarda bu çobanlar ve kovboylar açık havada uyuyarak bir yerden bir yere dolaşırlar, yatakları bunda, yani uzun bir koyun postu olur. Puszta'nın her yerine yayılmış, kendilerinin ve sürülerinin yağmurlu ve fırtınalı havalarda sığındıkları ve hepsinin özel bayram günlerinde bir araya geldikleri küçük samandan yapılmış kulübeler bulacaksınız. Bu kulübelere 'karám' denir."

Macar toplumu, "toprak işgali"nden sonraki yüzyıllarda birçok alanda (hayvancılık, tarım ve din dahil) köklü değişimler yaşanmıştır. Bu değişiklikler, yerel Slavlardan ödünç alınan önemli sayıda terimlerin olmasıyla anlaşılmaktadır.[241][242] Macarca kelime dağarcığının yaklaşık %20'si Slav kökenlidir;[243] koyun ağılı (akol), boyunduruk (iga) ve at nalı (patkó) için kullanılan Macarca kelimeler de buna dahildir.[240] Benzer şekilde, sebze, meyve ve diğer ekili bitkilerin Macarca adları ve tarımla ilgili birçok Macar terimi, káposzta ("lahana"), szilva ("erik"), zab ("yulaf"), széna ("saman") ve kasza ("tırpan") gibi Slav kökenli alıntı kelimelerdir.[240][242][244]

Macarlar, yeni vatanlarının sınır bölgelerinde savunma amaçlı olarak geniş sınırları (gyepű olarak adlandırılır) ıssız bırakmışlardır.[245] Karpat Havzası'nın bu en doğudaki bölgesinde, Macar savaşçılarına atfedilen en eski mezarlar — örneğin Sic, Turda ve Ocna Sibiului'de — Someșul Mic ve Mureş nehirlerinin vadisindeki Erdel tuz madenlerinin etrafında yoğunlaşmıştır.[246] Bununla birlikte, savaşçılar Karpatlar'ın doğusundaki karakollarda da konuşlandırılmışlardı; bu, Krylos, Przemyśl, Sudova Vyshnia, Grozeşti, Probota ve Tei'de ortaya çıkarılan 10. yüzyıl mezarlarından anlaşılmaktadır.[247] Macarların doğu komşuları Peçenekler'den duydukları korku, VII. Konstantinos'un Bizans elçisinin onları Peçenekler'e saldırmaya ikna edememesiyle ilgili raporunda açıkça görülmektedir.[248] Macarlar, "halklarının çok sayıda olması ve şeytanın veletleri olmaları" yüzünden Peçeneklere karşı savaşamayacaklarını açıkça belirtmişlerdir.[248][249]

Macarlar, doğuda Peçeneklere ve Bulgarlara saldırmak yerine Batı Avrupa'ya birkaç akın düzenlemişlerdir.[235] Örneğin, 908'de Türingiya ve Saksonya'yı, 909 ve 910'da Bavyera ve Svabya'yı ve 912'de Şvabya, Lotharinya ve Batı Frank Krallığı'nı yağmalamışlardır.[236] Aziz Georgios'un Bizans hagiografisinde, 917'de Peçenekler, "Moesialılar" ve Macarların Bizans İmparatorluğu'na karşı ortak bir saldırısından bahsedilmesine rağmen, güvenilirliği kanıtlanmamıştır.[250] Macarların Bizans İmparatorluğu'na ilk kez 943 yılında baskın düzenlediği anlaşılmaktadır.[251] Ancak 955'teki Lechfeld Muharebesi'ndeki yenilgileri "Batı'daki akınlara son vermiş" (Kontler), 970'teki Arkadiopolis Muharebesi'ndeki yenilgilerinin ardından Bizanslıları yağmalamayı bırakmışlardır.[252]

Macar liderler, yerleşik halklara karşı yağmalama baskınlarına dayanan geleneksel yaşam tarzlarının sürdürülemeyeceğine karar vermişlerdir.[99] Lechfeld ve Arkadiopolis yenilgileri Macarların yerleşik bir yaşam tarzını benimsemelerini hızlandırmıştır.[252] Bu süreç, Macarların başı olan ilk Macaristan kralı olan I. István'ın 1000 ve 1001'de taç giymesiyle sonuçlanmıştır.[253]

Kaynaklar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Yazılı kaynaklar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu olayları ilk kaydedenler Bizans yazarlarıdır.[254]} En eski eser, yaklaşık 904'te tamamlanan ve Macarların Hazar bozkırlarından ayrılmasından hemen önce gerçekleşen bir askeri çatışma olan 894-896 Bulgar-Bizans savaşını anlatan İmparator Leo'nun Taktikleri'dir.[255] Neredeyse aynı dönem anlatım[254] Georgios Amartolos'un Kroniği'nin devamında okunabilir.[256] Ancak İmparator VII. Konstantinos'un himayesinde 951 veya 952'de derlenmiş[257] De Administrando Imperio ("İmparatorluğu Yönetmek Üzerine") en ayrıntılı açıklamayı sunmaktadır.[258]

First page, Illuminated Chronicle, Chronicon Pictum, Mark of Kalt, King Louis I of Hungary, Hungarian, medieval, chronicle, book, illumination, illustration, history
Chronicon Pictum'un ilk sayfası

Karolenj İmparatorluğu'nun dağılmasında sonra ortaya çıkan halef devletlerindeki din adamları tarafından yazılan eserler, fetihle yakından bağlantılı olayları anlatmaktadır.[254] Bunların arasında en eskisi 901 yılında sona eren Fulda Yıllıkları'dır.[259] Salzburg Başpiskoposu Theotmar'ın 900 yılında Papa IX. Ioannes'e yazdığı bir mektupta da Macarların fatihlerinden bahsedilmektedir, ancak bu genellikle sahte bir belge olarak kabul edilmektedir.[260] Dünya Tarihi'ni 908 civarında derleyen Regino von Prüm,[261] Macarlar hakkındaki bilgisini "889 yılı" başlığı altında tek bir girişle özetlemektedir.[260] Bir diğer değerli kaynak ise Cremona Piskoposu Liutprand'ın 960 yılı civarında yazdığı Antapodosis ("İntikam") adlı eseridir.[178][262] 16. yüzyıl tarihçisi Aventinus, diğer çalışmalarda bilinmeyen bilgiler sağlar[263] ve bu da onun artık kaybolmuş kaynakları kullandığını göstermektedir.[263][264] Ancak, onun eseri güvenilir bir kaynak olarak kabul edilmemektedir.[148]

Azizlerin Hayatları'nın Eski Kilise Slavcası derlemesi, 894-896 Bulgar-Bizans savaşına dair bir görgü tanığı anlatımını korumuştur.[265][266] İlk[218] Aziz Naum'un Hayatı 924 yılının civarında yazılmış olup, Macar istilaları nedeniyle Büyük Moravya'nın düşüşüne ilişkin neredeyse dönemin bilgilerini içermektedir, ancak en eski mevcut kopyası 15. yüzyıldan kalmadır.[266] Benzer şekilde, geç dönem el yazmaları (en eskisi 14. yüzyılda yazılmıştır) 1113 yılında tamamlanan tarihi bir çalışma olan Rus İlk Vakayiname'nin metnini sunmaktadır[267] ve daha önceki Bizans ve Moravya[268] kaynaklarına dayalı bilgiler sağlamaktadır.[267]

C. A. Macartney'e göre Macarlar başlangıçta önemli olayların anısını "halk şarkıları ve baladlar" şeklinde korumuşlardır.[269] En eski yerel kronik 11. yüzyılın sonlarında derlenmiştir.[270] Birden fazla çeşidi mevcut olup, orijinal versiyonu Orta Çağ boyunca birkaç kez genişletilmiş ve yeniden yazılmıştır.[271][272] Örneğin, 14. yüzyıla ait Chronicon Pictum, 11. yüzyıla ait tarihçeden metinler içermektedir.[271][273]

1200'den önce yazılmış olan anonim bir yazarın Gesta Hungarorum'u ("Macarların Eylemleri")[274] mevcut en eski yerel kroniktir.[273][275] Ancak Macartney'e göre, "tüm erken Macar metinlerinin" "en yanıltıcı" örneği, dönemin kaynaklarına dayanarak doğrulanamayan çok fazla bilgi içermektedir.[276] 1283 civarında, Macar kraliyet sarayında bir rahip olan Kézai Simon, günümüze ulaşan bir sonraki kroniği yazmıştır.[273] Macarların, Karpat Havzası'nın Asya bozkırlarından göç eden ilk fatihleri olan Hunlarla yakın akraba olduğunu iddia etmektedir.[277] Buna göre onun anlatımında Macar istilası aslında aynı halkın aynı toprakları ikinci kez fethetmesidir.[273]

Arkeoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]
Rus arkeolog Valentin Vasilyevich Sedov'un kitabına göre, Bijelo Brdo kültürünün (10.-12. yüzyıl) temel alanını gösteren harita. Bu görüşe göre Bijelo Brdo köyünün bulunduğu alan bu alanın dışında kalmaktadır.

Macar fethinden birkaç on yıl sonra, daha önceki kültürlerin yeni bir sentezi olan "Bijelo Brdo kültürü", S şeklinde küpeler de dahil olmak üzere karakteristik mücevherleriyle Karpat Havzası'nın her yerine yayılmıştır.[278][279] "Bijelo Brdo" mezarlarında atlarla ilgili arkeolojik buluntuların bulunmaması bu mezarlıkların bir diğer özelliğidir.[243] En erken "Bijelo Brdo" buluntuları, ortaya çıkarılan sikkeler aracılığıyla 10. yüzyılın ortalarında VII. Konstantinos'un yönetimine tarihlenmektedir.[280] Kültürün erken dönem mezarlıkları örneğin Macaristan'daki Beremend ve Csongrád'da, Slovakya'daki Devín ve Bešenovo'da, Romanya'daki Pilu ve Moldoveneşti'de ve Hırvatistan'daki Vukovar ve Kloštar Podravski'de ortaya çıkarılmıştır.[281]

Fatih Macarların ilk nesillerinin mezarları Karpat Havzası'nda tespit edilmiş olmasına rağmen Hazar bozkırlarında kesin olarak Macarlara ait ondan az mezarlık ortaya çıkarılmıştır.[282] Macar mezarlıklarının çoğu 25 veya 30 adet gömü mezarı içermesi yanında izole gömüler de yaygındır.[283][284] Yetişkin erkekler (ve bazen kadınlar ve çocuklar)[285] atlarının parçalarıyla veya koşum takımı ve atı simgeleyen diğer nesnelerle birlikte gömülmüşlerdir.[51][286] Mezarlarda ayrıca süslü gümüş kemerler, metal levhalarla donatılmış kılıçlar, armut biçimli üzengiler ve diğer metal eserler de bulunmuştur.[287] Bu nesnelerin birçoğunun Cis-Ural ve Trans-Ural bölgesinden gelen dönemin arkeolojik kültürlerde[288] (örneğin Kushnarenkovo kültürü) ve Hazar bozkırlarının çok etnikli "Saltovo-Mayaki kültüründe"[285] yakın benzerlikleri vardır.[289] 9. ve 10. yüzyıldan kalma mezarlıkların çoğu Yukarı Tisa bölgesinde ve Rába ve Vág nehirleri boyunca uzanan ovalarda yoğunlaşmıştır,[290] ancak erken dönemde Kolozsvár (Cluj-Napoca), Marosgombás (Aiud) ve diğer Erdel bölgelerinde de küçük mezarlıklar ortaya çıkarılmıştır.[291]

Genetik kanıt

[değiştir | kaynağı değiştir]

Mart 2008'de Annals of Human Genetics'te yayımlanan genetik bir çalışmada 10. yüzyıldan kalma 4 örnek analiz edilmiş ve bunlardan ikisi Kuzey Avrasya Y-DNA haplogrubu N1a1-Tat'ı ("önceden Tat veya N1c", M46 olarak adlandırılıyordu) taşımaktaydı.[292] 2009 tarihli bir çalışmada ayrıca Pannonian Havzası'ndan 31 antik at, Avar'dan 17 at ve Macar fetih döneminden 14 attaki mtDNA varyasyonu incelenmiş ve "Avar dizileri genetik olarak heterojendi, Kuzey Rus Tuva ve Vyatskaya grupları da dahil olmak üzere Doğu ırklarıyla yakından ilişkiliydi... buna karşılık, erken Macar atları Ahal-Teke ve Norveç Ffjord ırklarıyla nispeten yakın bir ilişki gösterdi [ve] en azından yüksek kaliteli atlar düzeyinde, sonuçlarımız 9. yüzyılın sonlarında Macar Fethi'nin neden olduğu etnik değişimlere Karpat Havzası'ndaki ahırlarda benzer bir değişimin eşlik ettiğini göstermektedir".[293] 10-11. yüzyıldan 23 seçkin ve sıradan örneklemin laktaz kalıcılığı polimorfizmi üzerine 2011 yılında yapılan bir çalışma, laktaz kalıcılığının düşük yaygınlığının "Hantılar, Mansiler ve Mariler gibi günümüz Ural dil ailesinin popülasyonları ve bazı Orta Asya ve Türk popülasyonlarıyla iyi bir şekilde örtüştüğünü" ve "ek mtDNA testlerinin Macar fatihler arasında altı ana mtDNA haplogrubunu (H, U, T, N1a, JT, X), fetih zamanındaki sıradan insanlar arasında altısını (H, HV, M, R, T, U)" tespit ettiğini, bunların arasında Asya kökenli olanların (N, M ve U4 gibi) da bulunduğunu göstermiştir.[294]

"Antik Macar popülasyonlarındaki başlıca Hg dağılımlarının karşılaştırılması... Parantez içinde Doğu Avrasya Hg'leri gösterilmektedir", Maár ve diğerleri, 2021

Eylül 2016'da Scientific Reports'ta yayımlanan kapsamlı bir arkeogenetik çalışmada, Macar fethi dönemine ait 76 örneğin mtDNA'sı incelenmiş ve "Batı Avrasya haplogrupları (H, HV, I, J, K, N1a, R, T, U, V, X, W) %77, Orta ve Doğu Avrasya haplogrupları (A, B, C, D, F, G, M) ise %23 oranında mevcut bulunmuştur". Sonuç olarak, "hem dilsel olarak kaydedilen Fin-Ugor kökleri hem de tarihsel olarak belgelenen Türk ve Orta Asya akınları, fatihlerin genetik yapılarında olası genetik izlere sahipti".[295] Aynı yıl, Molecular Genetics and Genomics, birinci nesil Macar fatih mezarlıklarının 17 örneğinin incelendiği bir çalışma yayınlamış ve "en sık görülen [mtDNA] Hg'nin B olduğunu ve Hg A ile birlikte Karos nüfusunun yaklaşık %30'unun genetik olarak Orta ve Doğu Asya ile bağlantılı olduğunu gösterdiğini" ortaya koymuştur. Hg-lerin çoğunluğu (H, U, T, J, X) Avrasya kökenlidir, ancak iki bireyin Asya bağlantısını da gösterebilecek olan H6 alt haplogrupuna ait olması dikkat çekicidir... Şefin (örnek 11) tek X2f maternal haplotipi özellikle ilgi çekicidir, çünkü bu haplotip büyük olasılıkla Güney Kafkasya kökenlidir...", oysa sadece dördünde Y-DNA Hg (tipik Avrupa 2x I2a ve R1b) mevcuttu.[296] Ekim 2018'de PLOS One'da yayınlanan bir genetik çalışmada, Havza'nın Macar fatihleriyle ilişkilendirilen 10. yüzyıl mezarlarından çıkan bireylerin mtDNA'sı incelenmiştir. Anne tarafından soylarının büyük çoğunluğu Hazar bozkırlarındaki Potapovka, Srubnaya ve Poltavka kültürlerine dayanırken, anne tarafından soylarının üçte biri İç Asya'ya kadar uzanıyor ve muhtemelen Asyalı İskitler ve Hiung-nu'lardan (Asya Hunları) türemiştir. Fatihlerin mtDNA'sının, İdil Tatarlarının Onoğur - Bulgar atalarına en yakın olduğu bulunmuştur. Fatihler diğer Fin-Ugor halklarıyla önemli genetik akrabalıklar göstermediler. Kanıtlar, fatihlerin modern Macarların gen havuzuna önemli bir katkıda bulunmadığını göstermektedir.[297] 2021 tarihli bir çalışma, Karpat Havzası'ndan 202 10-11. yüzyıl sıradan insanının anne soylarını analiz ederek bunları fatih seçkinlerle karşılaştırmış ve "sıradan nüfusun haplogrup bileşiminin seçkinlerden belirgin şekilde farklı olduğunu ve seçkinlerin aksine sıradan insanların Avrupa nüfuslarıyla kümelendiğini" bulmuştur. Bunun yanında, tespit edilebilir alt haplogrup paylaşımı, seçkinler ile sıradan insanlar arasında bir karışım olduğunu göstermektedir. 10-11. yüzyıl sıradan insanlarının çoğunluğu büyük olasılıkla Karpat Havzası'nın doğu göçmen (fetihçi Macarlar dahil) grupları ile karışmış yerel nüfuslarını temsil etmektedir".[298]

Kasım 2019'da Scientific Reports'ta yayınlanan bir genetik çalışmada, Karpat Havzası'nın 29 Macar fatihinin kalıntıları incelenmiştir. Bunların büyük çoğunluğu Batı Avrasya kökenli Y-DNA taşıyorlardı, ancak en az %30'u Doğu Avrasyalı ve genel olarak Avrasyalıydı (N1a-M2004, N1a-Z1936, Q1a ve R1a-Z2124). Batı Avrasyalı anne soyundan gelenlere göre daha fazla Batı Avrasyalı baba soyuna sahiplerdi. Modern toplumlar arasında baba tarafından ataları Başkurtlara en çok benzeyen topluluktur. Haplogrup I2a1a2b özellikle yüksek rütbeli birkaç fatih arasında gözlemlenmiştir. Bu haplogrup Avrupa kökenli olup günümüzde özellikle Güney Slavları arasında yaygındır. Çok çeşitli fenotipler gözlemlendi; bazı bireylerde sarı saç ve mavi gözler vardı, bazılarında ise Doğu Asya karışımı vardı. Çalışmada ayrıca 5. yüzyılda Karpat Havzası'nda bulunan üç Hun örneği de analiz edildi ve bunların fatihlerle genetik benzerlikler gösterdiği görülmüştür. Macar fatihler, hem Avrupa, hem Asya hem de Avrasya unsurlarını bünyesinde barındıran, yakın zamanda bir araya gelmiş heterojen bir grup gibi görünüyordu.[299] Aynı yıl dergi, modern Macarlarda hala çok nadir frekanslarda bulunan N3a4-Z1936'nın bir analizini yayınlamış ve Macar "alt kladının [N-B539/Y13850], bugün Kuzeydoğu Avrupa Ural dillerini konuşanlar arasında sıklıkla görülen kardeş dalı N3a4-B535'ten ayrıldığını, 4000-5000 yıl önce, Ugor dillerinin önerilen ayrışma zaman diliminde olduğunu" göstermiştir, oysa N-B539/Y13850+ alt kladı düzeyinde modern Ugor (N-B540/L1034 aracılığıyla Mansiler ve Hantılar) ve Türk dillerini konuşanlar (N-B540/L1034 ve N-B545/Y24365 aracılığıyla Başkurtlar ve Volga Tatarları) ile paylaşılan baba soylarını doğrulamıştır.[300]

"Macar Fatih örneklerinde baba haplogruplarının sıklığı", Fóthi ve diğerleri, 2020

Ocak 2020'de Archaeological and Anthropological Sciences dergisinde yayımlanan genetik bir araştırmada 19 erkek Macar fatihinin kalıntıları incelenmiştir. Bu fatihlerin çeşitli haplogrupların taşıyıcıları olduğu ve Türk halkları, Fin-Ugor halkları ve Slavlarla genetik bağlar sergilediği tespit edilmiştir. Bunların %37'sinden fazlası N3a-L708 haplogrup tiplerini taşıyordu (esas olarak N3a4-Z1936, N3a4-Z1936 > Y13850, N3a4-Z1936 > Y13850 > L1034; daha az olarak Yakutlarda bulunan N3a2-M2118). Bu kanıt, fatihlerin Ugor kökenli olduğunu ve Ugor dilini konuştuklarını göstermektedir.[301] Scientific Reports'ta yayınlanan Cis-Ural bölgesinden ve 9 Macar fatihinden alınan 36 örnekten oluşan 2020 tarihli bir arkeogenetik ve arkeolojik çalışma, ortak antik popülasyona ek olarak arkeolojik, tarihsel ve dilbilimsel kaynaklar aracılığıyla paternal Hg N-Z1936 (> N-B545/Y24365) ve maternal Hg N1a1 arasındaki bağlantıyı doğrulamış ve Macar anavatanının "muhtemelen Kushnarenkovo kültürünün yayıldığı güney Trans-Ural bölgesinde [Lomovatovo ve Nevolino kültürlerinin arkeolojik olarak antik Macarlarla ilişkili olduğu]" anlamına geldiğini belirtmiştir.[288]

Temmuz 2020'de European Journal of Human Genetics dergisinde yayınlanan bir genetik çalışmada, Árpád Hanedanı'nın soyundan gelen ve Macaristan Kralı III. Béla'nın ve Székesfehérvár Kraliyet Bazilikası'nda bulunan "II/52" / "HU52" olarak adlandırılan bilinmeyen Árpád üyesinin iskelet kalıntıları incelenmiştir. Árpádların erkek soyunun Y-haplogrup R1a alt kladı R-Z2125 > R-Z2123 > R-Y2632 > R-Y2633 > R-SUR51'e ait olduğu tespit edilmiştir. Alt klad ayrıca, İdil-Ural bölgesindeki Başkurdistan Cumhuriyeti'nin Burzyansky ve Abzelilovsky bölgelerinden 48 Başkurt ve Sırbistan'ın Voyvodina bölgesinden 1 bireyin en yakın çağdaş eşleşmelerinde de bulunmuştur. Árpád üyeleri ve Sırbistan'dan bir birey, ek özel SNP'leri paylaşarak yeni bir alt klad olan R-SUR51 > R-ARP'yi oluşturur ve adı geçen bireyin ek özel SNP'leri olduğundan ortaçağ Árpád'larından dallanarak R-ARP > R-UVD'yi oluşturur. R-Y2633'ün dağılım, görünüm ve birleşme tahmini verilerine göre hanedanın kökeni yaklaşık 4.500 yıl öncesine, Kuzey Afganistan'a yakın bir yere dayanmaktadır. R-ARP'nin en yakın akrabası olan Volga-Ural bölgesinden Başkurtlardan ayrılma tarihi ise 2.000 yıl öncesine, Sırbistan'dan gelen bireyin ise (R-UVD) yaklaşık 900 yıl önce Árpádlardan geldiği belirtiliyor. Macarlar ve Başkurtlar arasında N-B539 haplogrup ayrımının 2.000 yıl önce gerçekleştiği tahmin edildiğinden, Ugor ve Türk kökenli Macarların atalarının yaklaşık 2.000 yıl önce Volga Ural bölgesini terk ettiği ve sonunda Karpat Havzası'na yerleşmeyle sonuçlanan bir göç başlattığı anlamına gelmektedir.[302]

Mayıs 2022'de Current Biology dergisinde yayınlanan bir arkeogenetik çalışmada, "10. yüzyıl Macar işgalcilerinin seçkin mezarlıklarından 48, Macar işgalcilerinin erken Árpádian Dönemi'ndeki (10-11. yüzyıllar) sıradan insanların mezarlıklarından 65" incelenmiştir. Otozomal analize göre, Macar elit çekirdeği yaklaşık ~%50 Mansi benzeri, yaklaşık ~%35 Sarmat benzeri ve yaklaşık ~%15 Hun/Xiongnu benzeri olarak modellenebilir ve Mansi-Sarmat karışımı olayının Güney Ural bölgesinde MÖ 643-431'de, Mansi-Hun karışımının ise MS 217-315 civarında gerçekleştiği öne sürülmektedir. Ancak çoğu birey "Conq_Asia_Core" ve "Eur_Core"un iki yönlü karışımları olarak modellenebilir. Seçkin erkekler, diğerlerinin yanı sıra, Doğu Avrasya Y-DNA haplogrupları N1a, D1a, C2a'yı taşıyordu; Q1a ve R1a-Z94 ise "genellikle Asyalı anne soylarıyla birlikte" Hunlarla ilişkili ataların işaretiydi. Özellikle, seçkinlerde neredeyse sadece I2-Y3120 alt kladları mevcuttu ve "çoğunlukla Asyalı ana soyları eşlik ediyordu, bu da I2a1a2b1a1a'nın yerel nüfustan ziyade göçmenler için daha tipik olabileceğini gösteriyordu". Çalışma ayrıca " Mezhovskaya ve Nganasan halklarının karışımından Bronz Çağı'nda ortak bir 'proto-Ugor' gen havuzunun ortaya çıktığını ve bunun genetik ve dilsel verileri desteklediğini" göstermiştir.[303]

Batı Sibirya'daki (6.-13. yüzyıl) antik proto -Ob-Ugor halkından, Fetih öncesi dönemden ve İdil-Ural bölgesinden (6.-14. yüzyıl) gelen Macarlardan ve komşularından kaynaklanan genetik verileri dikkate alan 2022 yılında yayınlanan bir başka çalışma ise Macar Fatihlerinin Demir Çağı Sargat kültürüyle bağlantısını vurgulamaktadır. Atalarının yerleşim yerlerine dair en eski izlere, Trans-Urallar'da Tobol, İrtiş ve İşim nehirlerinin sınırladığı topraklarda ve Güneybatı Sibirya'nın batı kesiminde rastlanmaktadır. Buradan, 9. yüzyılın başlarında Volga Nehri'ni geçerek Karadeniz'in kuzeyindeki topraklara göç etmişlerdir. Çalışmaya göre, "Dilbilimsel modeller ve kronolojiye göre ayrılmalarından 1500-2000 yıl sonrasına kadar yakın coğrafi yakınlıklarına rağmen, Batı Sibirya'daki Macarların ve proto-Ob-Ugor gruplarının ataları arasında çok az veya hiç biyolojik bağlantı mevcut değildi" ve "Karpat Havzası'nda yeni yerleşimciler ve yerel halk ancak 10. yüzyılın ikinci yarısında karışmaya başlamıştır." Çalışmada ayrıca, Karpat Havzası'nda kadın ve erkek bir araya gelmiş, doğu kökenli bazı ana soylar da bu bölgede varlığını sürdürdğü sonucuna varılmıştır. Macar fatihlerinin ana baba soyları, toplam %36,8'lik bir oranla haplogrup N'ye aittir ve modern Macar nüfusunda değişken miktarlarda (%6,1'den %1'e kadar) hala bulunmaktadır.[304]

Sanatsal temsili

[değiştir | kaynağı değiştir]
Feszty Panorama
Macarların yedi şefi, Feszty Panoraması'ndan bir detay

Olayların en ünlü devamı, Macar ressam Árpád Feszty ve yardımcılarının büyük bir siklorama (dairesel panoramik resim) olan Macarların Gelişi veya Feszty Panoraması isimli eseridir. Olayın 1000. yıldönümü dolayısıyla 1894 yılında tamamlanmıştır;[305] 1100. yıldönümünde ise eser, Macaristan'daki Ópusztaszer Milli Miras Parkı'nda sergilenmektedir.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
Özel
  1. ^ a b Kontler 1999, s. 42.
  2. ^ a b c d e f Kristó 1996a, s. 191.
  3. ^ Tóth 1999, note 2 on p. 23.
  4. ^ Roman 2003, s. 145.
  5. ^ Történelem 5. az általános iskolások számára [History 5. for primary school students] (PDF) (Macarca). Oktatási Hivatal (Hungarian Educational Authority). 2020. ss. 15, 112, 116, 137, 138, 141. ISBN 978-615-6178-37-4. 21 Aralık 2023 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2023. 
  6. ^ Szőke, Béla Miklós (2014). The Carolingian Age in the Carpathian Basin (PDF). Budapeşte: Hungarian National Museum. ISBN 978-615-5209-17-8. 
  7. ^ a b c Szabados, György (2016). "Vázlat a magyar honfoglalás Kárpát-medencei hátteréről" [Outline of the background of the Hungarian conquest of the Carpathian Basin] (PDF). Népek és kultúrák a Kárpát-medencében [Peoples and cultures in the Carpathian Basin] (Macarca). Magyar Nemzeti Múzeum. ISBN 978-615-5209-56-7. 
  8. ^ Szabados, György (2018). Folytonosság és/vagy találkozás? "Avar" és "magyar" a 9. századi Kárpát-medencében [Continuity and/or encounter? "Avar" and "Hungarian" in the 9th century Carpathian Basin] (Macarca). 2 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2025. 
  9. ^ a b Wang, Chuan-Chao; Posth, Cosimo; Furtwängler, Anja; Sümegi, Katalin; Bánfai, Zsolt; Kásler, Miklós; Krause, Johannes; Melegh, Béla (28 Eylül 2021). "Genome-wide autosomal, mtDNA, and Y chromosome analysis of King Bela III of the Hungarian Arpad dynasty". Scientific Reports. 11 (1). s. 19210. Bibcode:2021NatSR..1119210W. doi:10.1038/s41598-021-98796-x. PMC 8478946 $2. PMID 34584164. 
  10. ^ Sudár, Balázs; Petek, Zsolt (2016). Magyar őstörténet 4 - Honfoglalás és megtelepedés [Hungarian Prehistory 4 - Conquest and Settlement] (PDF). Helikon Kiadó, MTA BTK Magyar Őstörténeti Témacsoport (Hungarian Academy of Sciences - Hungarian Prehistory Research Team). ISBN 978-963-227-755-4. 1 Nisan 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Nisan 2025. 
  11. ^ a b c Révész, László (2014). The Era of the Hungarian Conquest (PDF). Budapeşte: Hungarian National Museum. ISBN 9786155209185. 3 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Nisan 2025. 
  12. ^ Négyesi, Lajos; Veszprémy, László (2011). Gubcsi, Lajos (Ed.). 1000-1100 years ago…Hungary in the Carpathian Basin (PDF). Budapeşte: MoD Zrínyi Média Ltd. ISBN 978-963-327-515-3. 23 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Nisan 2025. 
  13. ^ Szabados, György (May 2022). "Álmostól Szent Istvánig" [From Álmos to Saint Stephen]. Rubicon (Hungarian Historical Information Dissemination) (Macarca). 7 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi1 Nisan 2025. 
  14. ^ a b Endre, Neparáczki (28 Temmuz 2022). "A Magyarságkutató Intézet azon dolgozik, hogy fényt derítsen valódi származásunkra". Magyarságkutató Intézet (Institute of Hungarian Research) (Macarca). 11 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  15. ^ Dreisziger, Nándor (2016). "Reflections on the 'Dual Conquest' Theory of Hungarian Origins". library.ualberta.ca. Erişim tarihi: 12 Ağustos 2023. 
  16. ^ Csanád, Bálint (June 2023). "Gyula László's theory of the "two-time conquest of the Magyars" and the archaeology of the Avars". ResearchGate. Erişim tarihi: 12 Ağustos 2023. 
  17. ^ Kontler 1999, s. 39.
  18. ^ Engel 2001, ss. 10.
  19. ^ Curta 2006, s. 123.
  20. ^ a b c Spinei 2003, s. 50.
  21. ^ The Annals of St-Bertin (year 862), p. 102
  22. ^ a b Bowlus 1994, s. 237.
  23. ^ Bowlus 1994, s. 338.
  24. ^ Kristó 1996a, ss. 148., 156.
  25. ^ Spinei 2003, ss. 42-43.
  26. ^ Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (ch. 38), p. 173.
  27. ^ Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (ch. 40), p. 175.
  28. ^ Kristó 1996a, s. 156.
  29. ^ a b c Spinei 2003, s. 44.
  30. ^ Curta 2006, s. 124.
  31. ^ a b Makkai 1994, s. 10.
  32. ^ a b Kristó 1996a, ss. 116-117.
  33. ^ Anonymus, Notary of King Béla: The Deeds of the Hungarians (ch. 1.), p. 11.
  34. ^ a b c Spinei 2003, s. 51.
  35. ^ Róna-Tas 1999, s. 329.
  36. ^ Bowlus 1994, ss. 237-238.
  37. ^ Madgearu 2005b, ss. 34., 37.
  38. ^ Róna-Tas 1999, ss. 69-72.
  39. ^ a b Spinei 2003, s. 33.
  40. ^ Kristó 1996a, ss. 101-104.
  41. ^ Róna-Tas 1999, ss. 343., 347.
  42. ^ Spinei 2003, s. 42.
  43. ^ Róna-Tas 1999, ss. 343., 353.
  44. ^ Engel 2001, s. 15.
  45. ^ Engel 2001, ss. 15-16.
  46. ^ Spinei 2003, s. 20.
  47. ^ a b The Chronicle of Regino of Prüm (year 889), p. 205.
  48. ^ a b Spinei 2003, s. 19.
  49. ^ Róna-Tas 1999, s. 358.
  50. ^ Róna-Tas 1999, s. 136.
  51. ^ a b Engel 2001, s. 16.
  52. ^ The Taktika of Leo VI (18.47-50), pp. 455-457.
  53. ^ a b Macartney 1953, ss. 64-65, 70.
  54. ^ Anonymus, Notary of King Béla: The Deeds of the Hungarians (ch. 9.), p. 27.
  55. ^ Madgearu 2005b, s. 45.
  56. ^ a b Georgescu 1991, s. 15.
  57. ^ Anonymus, Notary of King Béla: The Deeds of the Hungarians (ch. 11.), p. 33.
  58. ^ Simon of Kéza: The Deeds of the Hungarians (ch. 2.23), pp. 73-75.
  59. ^ Madgearu 2005b, ss. 46-47.
  60. ^ Macartney 1953, s. 103.
  61. ^ Macartney 1953, ss. 70, 80.
  62. ^ Pop 2013, s. 63.
  63. ^ a b c Kristó 1996b, s. 95.
  64. ^ Kiss 1983, ss. 187., 190., 233., 408., 481., 532., 599., 643.
  65. ^ Kiss 1983, ss. 80., 108., 661., 712.
  66. ^ a b Makkai 1994.
  67. ^ a b Kristó 1996b, s. 96.
  68. ^ Kiss 1983, ss. 166-167., 331., 465., 697.
  69. ^ a b Kristó 1996b, s. 98.
  70. ^ Kristó 1996b, s. 96., 98.
  71. ^ Kiss 1983, ss. 91-92.
  72. ^ a b c Béla Miklós Szőke (17 Nisan 2013). "A Kárpát-medence a Karoling-korban és a magyar honfoglalás (Tudomány és hagyományőrzés konferencia)" (PDF) (Macarca). MTA Bölcsészettudományi Kutatóközpont. 1 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Aralık 2013. 
  73. ^ György Szabados (2015). "Avar-magyar találkozó. Helyszín, időpont? (In: ...in nostra lingua Hringe nominant, Tanulmányok Szentpéteri József 60. születésnapja tiszteletére)" (PDF) (Macarca). MTA Bölcsészettudományi Kutatóközpont, Kecskeméti Katona József Múzeum. ss. 121-140. 1 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 8 Temmuz 2017. 
  74. ^ Engel 2001, s. 8.
  75. ^ Makkai 1994, ss. 6-7.
  76. ^ Róna-Tas 1999, s. 262.
  77. ^ Engel 2001, s. 2.
  78. ^ Kontler 1999, ss. 31-32.
  79. ^ Curta 2006, s. 92.
  80. ^ Spiesz, Caplovic & Bolchazy 2006, s. 19.
  81. ^ Makkai 1994, s. 7.
  82. ^ a b c Szőke 2003, s. 314.
  83. ^ Bowlus 1994, ss. 57-58.
  84. ^ a b Bowlus 1994, s. 57.
  85. ^ Róna-Tas 1999, s. 264.
  86. ^ Pohl 1998, s. 19.
  87. ^ a b Olajos 2001, s. 55.
  88. ^ a b Róna-Tas 1999, s. 285-286.
  89. ^ Kristó 1996b, s. 97-98.
  90. ^ Bowlus 1994, ss. 72-73.
  91. ^ a b c d Róna-Tas 1999, s. 243.
  92. ^ Barford 2001, s. 95.
  93. ^ Róna-Tas 1999, s. 133.
  94. ^ Szőke 2003, s. 315.
  95. ^ Bowlus 1994, s. 125.
  96. ^ Bowlus 1994, s. 202.
  97. ^ The Annals of Fulda (year 884), p. 110.
  98. ^ Bowlus 1994, ss. 208-213.
  99. ^ a b Spiesz, Caplovic & Bolchazy 2006, s. 20.
  100. ^ Spiesz, Caplovic & Bolchazy 2006, ss. 21-22.
  101. ^ Kontler 1999, ss. 31-33.
  102. ^ Spiesz, Caplovic & Bolchazy 2006, ss. 24-25.
  103. ^ Curta 2006, ss. 126-127.
  104. ^ a b c Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (ch. 40), p. 177.
  105. ^ Kristó 1996a, s. 180.
  106. ^ Kristó 1996a, ss. 180-181.
  107. ^ Kristó 1996a, s. 181.
  108. ^ Curta 2006, s. 127.
  109. ^ Curta 2006, s. 130.
  110. ^ Engel 2001, s. 4.
  111. ^ Curta 2006, s. 149.
  112. ^ Royal Frankish Annals (year 824), p. 116.
  113. ^ Curta 2006, ss. 157-159.
  114. ^ Fine 1991, s. 107.
  115. ^ Curta 2006, s. 158.
  116. ^ Royal Frankish Annals (year 827), p. 122.
  117. ^ Curta 2006, s. 159.
  118. ^ Fine 1991, s. 118.
  119. ^ Bowlus 1994, ss. 224-225., 229.
  120. ^ Bowlus 1994, s. 229.
  121. ^ The Annals of Fulda (year 892), p. 124.
  122. ^ a b Fine 1991, s. 11.
  123. ^ Anonymus, Notary of King Béla: The Deeds of the Hungarians (ch. 35.), p. 77.
  124. ^ Anonymus, Notary of King Béla: The Deeds of the Hungarians (ch. 24.), p. 59.
  125. ^ Grzesik 2016, ss. 29, 32.
  126. ^ Grzesik 2016, ss. 28-29.
  127. ^ Curta 2001, ss. 148-149.
  128. ^ Madgearu 2005b, s. 115.
  129. ^ Curta 2001, ss. 148.
  130. ^ a b Tóth 1998, s. 169.
  131. ^ Tóth 1998, ss. 169., 230-231.
  132. ^ Történelem 5. az általános iskolások számára [History 5. for primary school students] (PDF) (Macarca). Oktatási Hivatal (Hungarian Educational Authority). 2020. ss. 15, 112, 116, 137, 138, 141. ISBN 978-615-6178-37-4. 21 Aralık 2023 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2023. 
  133. ^ Szabados, György (Mayıs 2022). "Álmostól Szent Istvánig" [From Álmos to Saint Stephen]. Rubicon (Hungarian Historical Information Dissemination) (Macarca). 7 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi1 Nisan 2025. 
  134. ^ Szabados, György (2016). "Vázlat a magyar honfoglalás Kárpát-medencei hátteréről" [Outline of the background of the Hungarian conquest of the Carpathian Basin] (PDF). Népek és kultúrák a Kárpát-medencében [Peoples and cultures in the Carpathian Basin] (Macarca). Magyar Nemzeti Múzeum. ISBN 978-615-5209-56-7. 
  135. ^ Szőke, Béla Miklós (2014). The Carolingian Age in the Carpathian Basin (PDF). Budapeşte: Hungarian National Museum. ISBN 978-615-5209-17-8. 2 Nisan 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Nisan 2025. 
  136. ^ Sudár, Balázs; Petek, Zsolt (2016). Magyar őstörténet 4 - Honfoglalás és megtelepedés [Hungarian Prehistory 4 - Conquest and Settlement] (PDF). Helikon Kiadó, MTA BTK Magyar Őstörténeti Témacsoport (Hungarian Academy of Sciences - Hungarian Prehistory Research Team). ISBN 978-963-227-755-4. 1 Nisan 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Nisan 2025. 
  137. ^ Révész, László (2014). The Era of the Hungarian Conquest (PDF). Budapeşte: Hungarian National Museum. ISBN 9786155209185. 3 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Nisan 2025. 
  138. ^ Négyesi, Lajos; Veszprémy, László (2011). Gubcsi, Lajos (Ed.). 1000-1100 years ago…Hungary in the Carpathian Basin (PDF). Budapeşte: MoD Zrínyi Média Ltd. ISBN 978-963-327-515-3. 23 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Nisan 2025. 
  139. ^ Történelem tankönyv 9 [History School Book] (PDF). Oktatási Hivatal (Hungarian Educational Authority). 2020. ss. 120, 170. ISBN 978-615-6178-22-0. 12 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2023. 
  140. ^ Tóth 1998, s. 170.
  141. ^ Tóth 1998, ss. 170., 226., 234.
  142. ^ Kristó 1996a, ss. 181-182.
  143. ^ Tóth 1998, ss. 169-170.
  144. ^ Róna-Tas 1999, s. 336.
  145. ^ a b c Kristó 1996a, s. 175.
  146. ^ Bowlus 1994, s. 241.
  147. ^ Liudprand of Cremona: Retribution (1.13), p. 56.
  148. ^ a b Madgearu 2005b, s. 91.
  149. ^ a b Kristó 1996b, s. 107.
  150. ^ a b Bowlus 1994, s. 240.
  151. ^ The Annals of Fulda (year 894), p. 129.
  152. ^ a b Kristó 1996a, s. 177.
  153. ^ Róna-Tas 1999, s. 332.
  154. ^ Tóth 1998, ss. 149-150.
  155. ^ Tóth 1998, s. 150.
  156. ^ The Hungarian Illuminated Chronicle (ch. 28), p. 99.
  157. ^ The History of al-Tabari (38:2138), p. 11.
  158. ^ Tóth 1998, s. 178.
  159. ^ a b Kristó 1996a, s. 182.
  160. ^ Tóth 1998, ss. 178-179.
  161. ^ Tóth 1998, ss. 179-180.
  162. ^ Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (ch. 37), p. 167.
  163. ^ Fine 1991, s. 137.
  164. ^ a b c d e f Curta 2006, s. 178.
  165. ^ a b c Fine 1991, s. 138.
  166. ^ Kristó 1996a, s. 183.
  167. ^ Kristó 1996a, s. 186.
  168. ^ a b c Fine 1991, s. 139.
  169. ^ Engel 2001, s. 12.
  170. ^ a b Kristó 1996a, s. 188.
  171. ^ The Chronicle of Regino of Prüm (year 889), pp. 204-205.
  172. ^ The Hungarian Illuminated Chronicle (ch. 26), p. 98.
  173. ^ Tóth 1998, s. 189.
  174. ^ Tóth 1998, ss. 189-190.
  175. ^ Tóth 1998, s. 191.
  176. ^ Spinei 2003, s. 55.
  177. ^ Spinei 2009, ss. 71-72.
  178. ^ a b Engel 2003, s. 654.
  179. ^ Bowlus 1994, ss. 214., 241-242.
  180. ^ Kristó 1996a, s. 195.
  181. ^ Bowlus 1994, s. 243.
  182. ^ a b Bartl 2002, s. 23.
  183. ^ Spiesz, Caplovic & Bolchazy 2006, s. 25.
  184. ^ Kristó 1996a, s. 197.
  185. ^ Kristó 1996a, ss. 197-198.
  186. ^ a b Kristó 1996a, s. 198.
  187. ^ a b c Engel 2003, s. 13.
  188. ^ a b Spinei 2003, s. 68.
  189. ^ Bowlus 1994, ss. 244, 246.
  190. ^ Madgearu 2005b, ss. 22-23.
  191. ^ Pop 1996, ss. 131-136.
  192. ^ a b Madgearu 2005b, s. 22.
  193. ^ Spinei 2003, s. 59.
  194. ^ a b The Hungarian Illuminated Chronicle (ch. 28), p. 98.
  195. ^ a b Spinei 2003, s. 31.
  196. ^ Anonymus, Notary of King Béla: The Deeds of the Hungarians (ch. 6.), p. 19.
  197. ^ Simon of Kéza: The Deeds of the Hungarians (ch. 2.27-33.), pp. 81-85.
  198. ^ Tóth 1998, s. 116., 121., 125.
  199. ^ Kristó 1996a, ss. 191-192.
  200. ^ a b Spinei 2003, s. 69.
  201. ^ a b Kristó 1996a, s. 200.
  202. ^ Liudprand of Cremona: Retribution (2.2), p. 75.
  203. ^ Bowlus 1994, s. 246.
  204. ^ a b c Kristó 1996a, s. 199.
  205. ^ Bowlus 1994, s. 247.
  206. ^ Bowlus 1994, ss. 247-248.
  207. ^ a b c Bowlus 1994, s. 248.
  208. ^ a b Grzesik 2016, s. 31.
  209. ^ Spinei 2009, s. 73.
  210. ^ Cross & Sherbowitz-Wetzor 1953, s. 235, note 29.
  211. ^ Kristó 1983, s. 146.
  212. ^ a b c Kristó 1983, s. 147.
  213. ^ Cross & Sherbowitz-Wetzor 2013, ss. 2, 8.
  214. ^ Ostrowski & Birnbaum 2014, 5.23-25; 6.6-8; 25.10-21..
  215. ^ Bowlus 1994, ss. 248-250.
  216. ^ Kristó 1996b, s. 142.
  217. ^ Kristó 1996b, s. 141.
  218. ^ a b Kristó 1996a, s. 193.
  219. ^ Barford 2001, ss. 109-111.
  220. ^ Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (ch. 41), p. 181.
  221. ^ Bowlus 1994, s. 257.
  222. ^ Madgearu 2005b, ss. 22., 33., 39.
  223. ^ Spinei 2003, s. 62.
  224. ^ Madgearu 2005b, s. 25.
  225. ^ Macartney 1953, ss. 71., 79.
  226. ^ Madgearu 2005b, ss. 35-36.
  227. ^ Anonymus, Notary of King Béla: The Deeds of the Hungarians (ch. 44.), p. 97.
  228. ^ a b Kristó 1996a, s. 201.
  229. ^ a b c d Spinei 2003, s. 70.
  230. ^ Bowlus 1994, s. 250.
  231. ^ Kristó 1996a, s. 203.
  232. ^ Bowlus 1994, s. 251.
  233. ^ a b Bowlus 1994, s. 254.
  234. ^ a b Bowlus 1994, s. 258.
  235. ^ a b Makkai 1994, s. 12.
  236. ^ a b c Spinei 2003, s. 72.
  237. ^ Bowlus 1994, ss. 259-265.
  238. ^ Spiesz, Caplovic & Bolchazy 2006, s. 27.
  239. ^ Kontler 1999, s. 45.
  240. ^ a b c Róna-Tas 1999, s. 111.
  241. ^ Róna-Tas 1999, ss. 110-111.
  242. ^ a b Engel 2001, ss. 44, 57.
  243. ^ a b Spinei 2003, s. 57.
  244. ^ Hajdú 2004, s. 243.
  245. ^ Kontler 1999, s. 44.
  246. ^ Madgearu 2005a, ss. 110-111.
  247. ^ Róna-Tas 1999, s. 118.
  248. ^ a b Kristó 1996b, s. 145.
  249. ^ Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (ch. 8), p. 57
  250. ^ Spinei 2003, ss. 76-77.
  251. ^ Spinei 2003, s. 77.
  252. ^ a b Kontler 1999, s. 47.
  253. ^ Spinei 2003, s. 84.
  254. ^ a b c Engel 2003, s. 650.
  255. ^ Róna-Tas 1999, s. 53.
  256. ^ Róna-Tas 1999, s. 55.
  257. ^ Róna-Tas 1999, s. 54.
  258. ^ Róna-Tas 1999, ss. 51–52.
  259. ^ Engel 2003, s. 652.
  260. ^ a b Róna-Tas 1999, s. 56.
  261. ^ Engel 2003, s. 653.
  262. ^ Róna-Tas 1999, s. 57.
  263. ^ a b Kristó 1996a, s. 176.
  264. ^ Macartney 1953, s. 16.
  265. ^ Kristó 1996a, s. 185.
  266. ^ a b Róna-Tas 1999, s. 61.
  267. ^ a b Róna-Tas 1999, s. 62.
  268. ^ Madgearu 2005b, s. 52.
  269. ^ Macartney 1953, s. 1.
  270. ^ Madgearu 2005b, s. 24.
  271. ^ a b Róna-Tas 1999, s. 58.
  272. ^ Szakács 2006, s. 150.
  273. ^ a b c d Buranbaeva & Mladineo 2011, s. 113.
  274. ^ Madgearu 2005b, s. 20.
  275. ^ Curta 2006, s. 350.
  276. ^ Macartney 1953, s. 59.
  277. ^ Kristó 1996a, s. 71.
  278. ^ Curta 2006, s. 193.
  279. ^ Barford 2001, s. 231.
  280. ^ Curta 2001, s. 151.
  281. ^ Spinei 2003, ss. 57-59.
  282. ^ Róna-Tas 1999, ss. 117-118., 134.
  283. ^ Spinei 2003, s. 37.
  284. ^ Engel 2001, s. 17.
  285. ^ a b Róna-Tas 1999, s. 139.
  286. ^ Spinei 2003, s. 39.
  287. ^ Róna-Tas 1999, ss. 133-134.
  288. ^ a b Csáky et al. 2020.
  289. ^ Spinei 2003, s. 24.
  290. ^ Spinei 2003, ss. 55., 58.
  291. ^ Spinei 2003, ss. 108-109.
  292. ^ Csányi et al. 2008.
  293. ^ Priskin et al. 2009.
  294. ^ Nagy et al. 2011.
  295. ^ Csősz et al. 2016.
  296. ^ Neparáczki et al. 2016.
  297. ^ Neparáczki et al. 2018.
  298. ^ Maár et al. 2021.
  299. ^ Neparáczki et al. 2019.
  300. ^ Post et al. 2019.
  301. ^ Fóthi et al. 2020.
  302. ^ Nagy et al. 2020.
  303. ^ Maróti et al. 2022.
  304. ^ Szeifert, Bea; Gerber, Daniel; Csáky, Veronika; Langó, Péter; Stashenkov, Dmitrii; Khokhlov, Aleksandr; Sitdikov, Ayrat; Gazimzyanov, Ilgizar (9 Mayıs 2022). "Tracing genetic connections of ancient Hungarians to the 6th-14th century populations of the Volga-Ural region". Human Molecular Genetics. 31 (19). ss. 3266-3280. doi:10.1093/hmg/ddac106. PMC 9523560 $2. PMID 35531973. 
  305. ^ "The Puszta and Lake Tisza". Tourism portal of Hungary. 2010. 3 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2010. 
Genel

Birincil kaynaklar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Anonymus, Notary of King Béla: The Deeds of the Hungarians (Edited, Translated and Annotated by Martyn Rady and László Veszprémy) (2010). In: Rady, Martyn; Veszprémy, László; Bak, János M. (2010); Anonymus and Master Roger; CEU Press; 978-963-9776-95-1.
  • Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (Greek text edited by Gyula Moravcsik, English translation by Romillyi J. H. Jenkins) (1967). Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies. 0-88402-021-5.
  • Liudprand of Cremona: Retribution (2007). In: The Complete Works of Liudprand of Cremona (Translated by Paolo Squatriti); The Catholic University of Press; 978-0-8132-1506-8.
  • Royal Frankish Annals (1972). In: Carolingian Chronicles: Royal Frankish Annals and Nithard's Histories (Translated by Bernhard Walter Scholz with Barbara Rogers); The University of Michigan Press; 0-472-06186-0.
  • Simon of Kéza: The Deeds of the Hungarians (Edited and translated by László Veszprémy and Frank Schaer with a study by Jenő Szűcs) (1999). CEU Press. 963-9116-31-9.
  • The Annals of Fulda (Ninth-Century Histories, Volume II) (Translated and annotated by Timothy Reuter) (1992). Manchester University Press. 0-7190-3458-2.
  • The Annals of St-Bertin (Ninth-Century Histories, Volume I) (Translated and annotated by Janet L. Nelson) (1991). Manchester University Press. 978-0-7190-3426-8.
  • The Chronicle of Regino of Prüm (2009). In: History and Politics in Late Carolingian and Ottonian Europe: The Chronicle of Regino of Prüm and Adalbert of Magdeburg (Translated and annotated by Simon MacLean); Manchester University Press; 978-0-7190-7135-5.
  • The History of al-Tabarī, Volume XXXVIII: The Return of the Caliphate to Baghdad (Translated by Franz Rosenthal) (1985). State University of New York Press. 0-87395-876-4.
  • The Hungarian Illuminated Chronicle: Chronica de Gestis Hungarorum (Edited by Dezső Dercsényi) (1970). Corvina, Taplinger Publishing. 0-8008-4015-1.
  • Cross, Samuel Hazzard; Sherbowitz-Wetzor, Olgerd P. (1953). The Russian Primary Chronicle, Laurentian Text. Translated and edited by Samuel Hazzard Cross and Olgerd P. Sherbowitz-Wetzor (PDF). Cambridge, Massachusetts: The Mediaeval Academy of America. s. 325. Erişim tarihi: 26 Ocak 2023.  (First edition published in 1930. The first 50 pages are a scholarly introduction.)
  • Ostrowski, Donald; Birnbaum, David J. (7 Aralık 2014). "Rus' primary chronicle critical edition - Interlinear line-level collation". pvl.obdurodon.org (Kilise Slavcası). Erişim tarihi: 18 Mayıs 2024. 
  • The Taktika of Leo VI (Text, translation, and commentary by George T. Dennis) (2010). Dumbarton Oaks. 978-0-88402-359-3.

İkincil kaynaklar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Konuyla ilgili yayınlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Daim, Falko (ed.) (2007). Heldengrab im Niemandsland. Ein frühungarischer Reiter aus Niederösterreich. Mainz, 978-3-88467-106-1 (on the archaology of the Hungarian conquest).
  • Fodor, István (1982). In Search of a New Homeland: The Prehistory of the Hungarian People and the Conquest. Corvina Kiadó. 963-1311-260.
  • Horedt, Kurt (1986). Siebenbürgen im Frühmittelalter [Erken Orta Çağ'da Erdel] (Almanca). Habelt. ISBN 3-7749-2195-4. 
  • Nägler, Thomas (2005). "Transylvania between 900 and 1300". Pop, Ioan-Aurel; Nägler, Thomas (Ed.). The History of Transylvania, Vol. I. (Until 1541). Romanian Cultural Institute (Center for Transylvanian Studies). ss. 199-231. ISBN 973-7784-00-6. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]