Haydar Aliyev

Haydar Aliyev
3. Azerbaycan Cumhurbaşkanı
Görev süresi 10 Ekim 1993 - 31 Ekim 2003
Başbakan	Suret Hüseynov Fuad Guliyev Artur Rasizade İlham Aliyev
Yerine geldiği	Ebulfez Elçibey
Yerine gelen	İlham Aliyev
Geçici Azerbaycan Cumhurbaşkanı
Görev süresi 24 Haziran 1993 - 10 Ekim 1993
Yerine geldiği	Ebulfez Elçibey
Yerine gelen	Haydar Aliyev (Kendisi)
Geçici Millî Meclis Başkanı
Görev süresi 15 Haziran 1993 - 5 Kasım 1993
Başkan	Ebulfez Elçibey Kendisi
Yerine geldiği	İsa Gamber
Yerine gelen	Resul Guliyev
Nahçıvan Yüksek Meclisi 3. Başkanı
Görev süresi 5 Eylül 1991 - 23 Haziran 1993
Başkan	Ayaz Mutallibov Yakup Mammadov (geçici) İsa Gamber (geçici) Ebulfez Elçibey
Başbakan	Beyan Ferzaliyev (Nahçıvan)
Yerine geldiği	Ekper Aliyev
Yerine gelen	Vasif Talıbov
SSCB Bakanlar Kurulu Başkan Yardımcısı
Görev süresi 24 Kasım 1982 - 23 Ekim 1987
Başkan	Vasili Kuznetsov (geçici) Yuri Andropov Vasili Kuznetsov (geçici) Konstantin Çernenko Vasili Kuznetsov (geçici) Andrey Gromıko
Başbakan	Nikolay Tihonov Nikolay Rijkov
Yerine geldiği	İvan Arhipov
Yerine gelen	Andrey Gromıko
Kişisel bilgiler
Doğum	10 Mayıs 1923(1923-05-10) Nahçıvan, SSCB
Ölüm	12 Aralık 2003 (80 yaşında) Cleveland, Ohio, ABD
Partisi	SBKP Yeni Azerbaycan Partisi
Evlilik(ler)	Zarife Aliyeva (e. 1948; ö. 1985)
Çocuk(lar)	Sevil Aliyeva İlham Aliyev
Dini	Şii İslam
Ödülleri
İmzası
Askerî hizmeti
Takma adı	Heydər Baba (Haydar Dede)
Bağlılığı	Sovyetler Birliği
Branşı	KGB
Hizmet yılları	1941-1969
Rütbesi

Haydar Alirıza oğlu Aliyev^[1] (Azerice: Heydər Əlirza oğlu Əliyev, 10 Mayıs 1923 - 12 Aralık 2003, Cleveland, Ohio, ABD) Azerbaycanlı politikacı ve devlet adamı, Azerbaycan Komünist Partisi Merkezi Komitesi Genel Sekreteri (1969–1982). Azerbaycan Cumhuriyeti'nin üçüncü cumhurbaşkanı (1993–2003).

1969-1982 yılları arasında fiilen Azerbaycan'ı yönetmiş, 1993-2003 yılları arasında ise Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı vazifesinde bulunmuştur.

Yaşam öyküsü

İlk yılları ve kariyeri

Haydar Aliyev 10 Mayıs 1923'te Nahçıvan şehrinde doğdu. 1944 yılında 1969 yılına kadar çalıştığı devlet güvenlik kurumlarında göreve başladı. 1949-1950 yıllarında Leningrad Devlet Güvenlik Komitesi Yönetici Eğitimi Okulu'nda okudu ve 1950 yılında Azerbaycan SSC Devlet Güvenlik Komitesi’nde daire başkanlığı görevine atandı. 1958 yılında Azerbaycan SSC Devlet Güvenlik Komitesi'nin karşı istihbarat dairesi başkanlığına, 1964 yılında ise Devlet Güvenlik Komitesi başkan yardımcılığına atandı. 1967 yılında Haydar Aliyev, Azerbaycan SSR Bakanlar Kurulu'na bağlı Devlet Güvenlik Komitesi başkanlığına atandı ve aynı yıl kendisine tümgeneral rütbesi verildi.

1969 yılında Azerbaycan Komünist Partisi Merkez Komitesinin Genel Sekreteri seçildi. Haydar Aliyev, 22 yıl boyunca Azerbaycan SSC Yüksek Sovyeti ve SSCB Yüksek Sovyeti’nde milletvekili olarak görev yaptı ve 1974-1979'da SSCB Yüksek Sovyeti Birlik Konseyi başkan yardımcısı olarak atandı. 1976 yılında Haydar Aliyev, Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi Siyasi Bürosu üyeliğine aday, Aralık 1982'de ise Siyasi Büro üyeliğine seçildi ve aynı zamanda SSCB Bakanlar Kurulu Başkanı’nın birinci yardımcısı olarak atandı. Haydar Aliyev bu görevi sırasında SSCB'nin ekonomik, sosyal ve kültürel yaşamının en önemli alanlarını yönetmiştir. SSCB’de bazı önemli projelerin gerçekleştirilmesi onun adıyla bağlantılıdır. Haydar Aliyev, Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi Siyasi Bürosu'nun ve bizzat Genel Sekreter Mihail Gorbaçov'un ortaya koyduğu siyasi çizgiyi protesto etmek amacıyla Ekim 1987'de görevinden istifa etti.

Haydar Aliyev, 21 Ocak 1990 tarihinde Moskova'daki Azerbaycan temsilciliğinde 19 Ocak’ı 20 Ocak’a bağlayan gece Bakü'de Sovyet ordusunun gerçekleştirdiği kanlı trajediye ilişkin bir açıklama yaparak, Azerbaycan'a karşı işlenen suçun organizatörleri ve faillerinin cezalandırılmasını talep etti. O, Dağlık Karabağ'da ortaya çıkan şiddetli çatışma durumuna ilişkin SSCB liderliğinin yürüttüğü ikiyüzlü politikaya karşı protesto olarak Temmuz 1991'de Sovyetler Birliği Komünist Partisi saflarından ayrıldı.

1990 yılında Bakü'ye dönen Haydar Aliyev, daha sonra Nahçıvan'a gitti ve aynı yıl Azerbaycan SSC milletvekili ve Nahçıvan ÖSSC milletvekili seçildi. 3 Eylül 1991 tarihinden itibaren Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti başkanlığına ve yanısıra ilgili mevzuata göre Azerbaycan Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti başkan yardımcılığına da seçilmiş ve 1993 yılına kadar bu görevde bulunmuştur. 21 Kasım 1992'de Nahçıvan'da düzenlenen Yeni Azerbaycan Partisi'nin kuruluş konferansında Haydar Aliyev partinin genel başkanlığına seçildi. Mayıs-Haziran 1993'te ülkede iç savaş ve bağımsızlığı kaybetme tehlikesinin bulunduğu dönemde Haydar Aliyev, 15 Haziran 1993'te Azerbaycan Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti Başkanı seçildi ve 24 Haziran'dan itibaren Azerbaycan cumhurbaşkanı yetkilerini icra etmeye başladı.

1993-2003 yıllarında Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı olarak görev yaptı. 15 Ekim 2003'te yapılan cumhurbaşkanlığı seçimlerinde aday gösterilmeyi kabul eden Haydar Aliyev, sağlık sorunları nedeniyle adaylığını İlham Aliyev lehine geri çekti. 2003 yılında Amerika Birleşik Devletleri'nin Cleveland Kliniğinde vefat etti ve 15 Aralık'ta Bakü'de Fahri Hiyaban'da toprağa verildi.

H. Aliyev beş kez eski SSCB Lenin Nişanı (1971, 1973, 1976, 1979, 1983), Kızıl Yıldız Nişanı (1962), çok sayıda madalya ve iki kez Sosyalist Emek Kahramanı (1979 ve 1983) unvanıyla, ayrıca çeşitli ülkelerin en yüksek ödülleri ve prestijli üniversitelerin fahri unvanları ile ödüllendirildi.

Haydar Aliyev, 20. yüzyıl Azerbaycan tarihinin önemli isimlerinden biri olarak kabul ediliyor. 1991 yılında bağımsızlığına kavuşan Azerbaycan Cumhuriyeti'nin devlet olarak güçlenmesinde onun hizmetleri büyük olmuştur. 1993 yılında cumhurbaşkanı seçilmesinin ardından Azerbaycan'da siyasi istikrar sağlandı ve önemli devlet kurumları kuruldu.^[2] Haydar Aliyev'in önderliğinde önemli siyasi, ekonomik ve sosyal reformlar hayata geçirildi. 1994 yılında Birinci Karabağ Savaşı'nı sona erdiren ateşkes anlaşması olan Bişkek Protokolü imzalandı. Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası kabul edildi, parlamento seçimleri yapıldı. Onun inisiyatifi ve çabaları sonucunda Azerbaycan'ın gelecekteki ekonomik büyümesini sağlayan "Yüzyılın Anlaşması" adı verilen petrol anlaşması imzalandı.^[3]

Azerbaycan Komünist Partisi Merkezi Komitesi'nin 1969 Temmuz toplantısında Haydar Aliyev Azerbaycan Komünist Partisi Merkezi Komitesi'nin genel sekreteri seçilerek ülkenin rehberi olmuştur. Bu kararla beraber Aliyev, Sovyet Azerbaycanı'nın fiilen lideri olmuştur. Aliyev, 1976'da Sovyet Politbüro'nun aday (oy hakkı olmayan) üyesi oldu. Yuri Andropov'un onu SSCB Bakanlar Konseyi Birinci Başkan Yardımcılığına terfi ettirdiği ve Politbüro'nun tam üyesi yaptığı Aralık 1982'ye kadar bu görevi sürdürdü.^[4][5] Aliyev ayrıca 1974-1979 yıllarında Bakanlar Kurulu'nda birinci başkan yardımcısı olarak görev yaptı.^[6]

Aliyev, 1979'da Sovyetlerin Afganistan'ı işgalini destekledi ^[7] 1981 Parti Kongresinde Aliyev, Brejnev'i bolca övdü.^[8] 22 Kasım 1982'de Andropov, Aliyev'i adaylıktan Sovyet Politbüro'nun asil üyeliğine terfi ettirdi ^[5] ve onu SSCB Bakanlar Kurulu'nun ulaşım ve sosyal hizmetlerden sorumlu Birinci Başkan Yardımcılığı görevine atadı.^[9] Böylece Aliyev, bir Azerbaycanlının Sovyetler Birliği'nde ulaştığı en yüksek makama ulaştı.^[10]

13 yıl aradan sonra, 1982 yılının Aralık ayında Sovyet İttifakı Komünist Partisi Merkezi Komitesi Siyasi Bürosu'nun üyesi seçilmiş, SSCB Bakanlar Kurulu başkanının birinci yardımcısı vazifesine yükseltilmiş ve SSCB'nin rehberlerinden biri olmuştur. Haydar Aliyev yirmi yıl süresince SSCB milletvekili olmuş, 5 yıl ise SSCB Bakanlar Kurulu Başkan Yardımcılığı yapmıştır.

Aliyev, 1987 yılında Mihail Gorbaçov tarafından Başbakan Birinci Yardımcılığı görevinden ve Politbüro'dan resmi olarak sağlık gerekçesiyle görevden alındı,^[10][11] ancak ikisi Gorbaçov'un yolsuzlukla mücadele kampanyası nedeniyle anlaşmazlığa düşmüşlerdi.^[7][12][13] Aliyev, Gorbaçov'la arasını bozulmuştu ve Gorbaçov'un Perestroyka'sının bir parçası olarak temizlenenlerden biriydi.^[14] Aliyev, 1987 yılında zorunlu emekliliğinin ardından 1990 yılına kadar Moskova'da kaldı. Bu sırada kalp krizi geçirdi.

SSCB sonrası

Haydar Aliyev 20 Ocak 1990'da SSCB'nin Bakü'de yaptığı kanlı baskın ile ilgili olarak ertesi gün Azerbaycan'ın Moskova'daki konsolosluğunda^[15] beyanatla karşı çıkarak, Azerbaycan halkına karşı işlenmiş cinayetin teşkilatçılarının ve faillerinin cezalandırılmasını talep etmiştir. O, SSCB'nin dağıldığını görerek 1991 Temmuz ayında Sovyetler Birliği Komünist Partisi'ni terk etmiştir.

1992'nin başlarında , Dağlık Karabağ'da Azerbaycanlıların yaşadığı son kasaba olan Şuşa'nın düşmesinin ardından Birinci Dağlık Karabağ Savaşı'nda şiddetin arttığı görüldü. Bu olaylar Mutallibov'un istifası ve ardından Abulfez Elçibey liderliğindeki Azerbaycan Halk Cephesi'nin iktidara gelmesiyle sonuçlandı. Elçibey, 1992 yılında Azerbaycan'ın ilk özgür ve adil seçimlerinde cumhurbaşkanı seçildi.^[16]

Elçibey'in iktidarda olduğu bir yıl boyunca Aliyev, Bakü'deki resmi hükümete hiçbir saygı göstermeden Nahçıvan'ı yönetmeye devam etti. Halk Cephesi İçişleri Bakanı İsgandar Hamidov'un Nahçıvan'da Aliyev'i zorla devirme girişimi, bölgesel havaalanındaki yerel milisler tarafından engellendi. Aynı dönemde Aliyev, Nahçıvan'da dönemin Ermenistan Cumhurbaşkanı Levon Ter-Petrosyan ile bağımsız olarak ateşkes anlaşması müzakere etti. Aliyev, 21 Kasım 1992'de Nahçıvan'da düzenlenen kuruluş kongresinde Yeni Azerbaycan Partisi'nin genel başkanlığına seçildi.^[6]

1993 yılında Elçibey'in görevden aldığı askeri komutan Surat Huseynov liderliğindeki Rusya destekli askeri darbeyle Elçibey iktidardan uzaklaştırıldı.^[16][17] Aliyev Cumhurbaşkanı olarak atandı,^[16][18] ve Aliyev de Hüseynov'u başbakan olarak atadı.^[19] Tarihçi Audrey Altsadt ve Thomas de Waal'a göre Aliyev'in darbede doğrudan bir rolü yok gibi görünüyor.^[19][20][21] Ağustos 1993'te ülke çapında yapılan referandumla Elçibey'in cumhurbaşkanlığı görevinden alındı.

Aliyev, Elçibey'in Halk Cephesi partisine bağlı 33 taburu dağıttı.^[22] Bu kargaşanın ortasında Azerbaycan, Dağlık Karabağ ihtilafında Ermenistan'a çok büyük topraklar kaptırdı ve Birinci Dağlık Karabağ Savaşı'nı fiilen kaybetmiş oldu.^[22]

Aliyev, 3 Ekim 1993'te 1993 Azerbaycan cumhurbaşkanlığı seçimini düzenledi ve burada bilinmeyen iki adayın kendisine karşı yarışmasına izin verdi.^[19] Yüzde 98,8 oyla Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı seçildi.^{[23] [24]} 11 Ekim 1998'de oyların yüzde 77'sini alarak yeniden seçildi.^[25] Aliyev 2003 cumhurbaşkanlığı seçimlerinde aday gösterildi ancak sağlık sorunları nedeniyle seçimlere katılmayı reddetti.^[6]

Haydar Aliyev 21 Nisan 2003 günü Bakü'deki Cumhuriyet Sarayı'nda düzenlenen törende rahatsızlanmıştır. Tedavisi için önce Türkiye'ye getirilmiş; daha sonra Ağustos 2003'te gittiği ABD'nin Ohio eyaletinin Cleveland şehrinde, 12 Aralık 2003'te kalp yetmezliği sebebiyle ölmüştür. Aliyev, 1999 yılında Atatürk Barış Ödülü'ne layık görülmüştür.

Kaynakça

Dış bağlantılar

• Haydar Aliyev'in sesi^{[ölü/kırık bağlantı]}
• Haydar Aliyev biyografisi 7 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Haydar Aliyev'in resmi internet sitesi

Siyasi görevi
Önce gelen: Ebulfez Elçibey	Azerbaycan Cumhurbaşkanı 1993-2003	Sonra gelen: İlham Aliyev
Önce gelen: Ekber Aliyev	Nahçıvan Yüksek Meclisi Başkanı 1991-1993	Sonra gelen: Reşid Hasanov
Parti siyasi görevi
Önce gelen: Yeni makam	Yeni Azerbaycan Partisi Genel Başkanı 1992-2003	Sonra gelen: İlham Aliyev
Önce gelen: Veli Ahundov	Azerbaycan Komünist Partisi Birinci Sekreteri 1969-1982	Sonra gelen: Kamran Bağırov

Azeri siyasetçi ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz.