Wianecznik
 Wianecznik Gardnera | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | eukarionty | ||
|---|---|---|---|
| Królestwo | rośliny | ||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | okrytonasienne | ||
| Klasa | Magnoliopsida | ||
| Nadrząd | liliopodobne (≡ jednoliścienne) | ||
| Rząd | imbirowce | ||
| Rodzina | imbirowate | ||
| Rodzaj | wianecznik | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Hedychium J. G. König in A. J. Retzius Observ. Bot. 3: 73. 1783[3] | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
| H. coronarium J. G. König[3] | |||
| Synonimy | |||
| | |||
| |||
Wianecznik[5], hedychium[6] (Hedychium J. Koenig) – rodzaj bylin z rodziny imbirowatych (Zingiberaceae). Obejmuje ok. 50[7][5] lub 99[8] gatunków. Są to byliny rozprzestrzenione w strefie międzyzwrotnikowej, rosnące w górach i lasach. Wykorzystywane są jako rośliny lecznicze, kosmetyczne i ozdobne.
Nazwa rodzajowa utworzona została z greckich słów edys (znaczącego „słodki”) i chion (znaczącego „śnieg”) od wonnych, białych kwiatów gatunku typowego – wianecznika koronowego[9].
Rozmieszczenie geograficzne
Występują one naturalnie na Madagaskarze oraz w południowej i południowo-wschodniej Azji[7][8]. Centrum zróżnicowania stanowią południowe Himalaje i Malezja[10]. Jako rośliny introdukowane i miejscami inwazyjne (zwłaszcza wianecznik koronowy[7] i Gardnera[11]) rośliny te rosną także w Korei, Australii, na wyspach Oceanii, w Ameryce Środkowej (od Florydy na południe) i Południowej (po północną Argentynę na południu) oraz w południowej Afryce[8].
Morfologia
- Pokrój
- Rośliny zielne z bulwiastym[12], tęgim, długim i poziomo rosnącym kłączem[10]. Z kłącza wyrastają nibyłodygi tworzone ze stulonych pochew liściowych osiągające od 1 do 3 m wysokości[9]. Liście wyrastają w dwóch rzędach równolegle względem kłącza[10], o blaszce owalnej lub lancetowatej[12].
- Kwiaty
- Zebrane w kwiatostan szczytowy, składający się z szerokich i gęsto ułożonych lub wąskich i luźnych podsadek, z kątów których wyrastają kilkukwiatowe wierzchotki jednoramienne, rzadziej kwiaty pojedyncze. Poszczególne kwiaty wsparte są rurkowatymi przysadkami. Kielich jest rurkowaty. Płatki korony są długie, wąskie i wygięte. Okwiat ma barwę białą, żółtą lub czerwoną. Boczne prątniczki są tej samej długości co płatki korony, ale są od niej szersze i rozpostarte. Jeden z płatków korony jest zrośnięty z nitką jednego płonnego prątniczka i jedynego płodnego pręcika w okazałą warżkę (labellum), czasem na końcu dwudzielną. Słupek jeden, z trójkomorową zalążnią[10][12].
- Owoce
- Kuliste lub elipsoidalne, mięsiste torebki, których trzy klapy pękają i odwijają się eksponując w efekcie jaskrawo pomarańczowe wnętrze i nasiona pokryte czerwoną osnówką[10].
Biologia i ekologia
Są to okazałe byliny, często rosnące na obszarach górskich[11]. Zwykle naziemne, rzadko też epifity w lasach górskich i bagiennych lasach nizinnych[10][12]. Wiele gatunków rośnie w suchych lasach z dominacją dwuskrzydłowatych, ale niektóre też na siedliskach okresowo zalewanych[10]. Gatunki uprawiane i introdukowane na kontynentach amerykańskich zapylane są tam przez zawisakowate, dla których jednak kwiaty te są śmiertelną pułapką – sztywna ssawka owada utyka bowiem w długiej i wygiętej rurce kwiatu, a dodatkowo po wypiciu nektaru więziona jest przez podciśnienie powstałe wewnątrz kwiatu. Miotający się owad przed śmiercią zapyla kwiat[10].
Znaczenie użytkowe
Przedstawiciele tego rodzaju wykorzystywani są lokalnie jako rośliny lecznicze, a wiele gatunków o okazałych i silnie pachnących kwiatach uprawia się jako rośliny ozdobne, popularne w tropikach, ale też w strefie umiarkowanej w szklarniach lub ogrodach na zewnątrz (jesienią kłącze jest wykopywane i do gruntu trafić może ponownie wiosną)[5][11]. Rośliny uprawiane wymagają stanowisk słonecznych i żyznej, wilgotnej gleby. Rozmnażane są przez podział kłącza wiosną[13]. Mocno aromatyczne kłącza wianecznika gęstokwiatowego i kłosowego wykorzystywane są w przemyśle perfumeryjnym[5]. Silnie rosnące nibyłodygi wianecznika koronowego stanowią potencjalnie wartościowy surowiec do produkcji papieru[7].
Systematyka
Rodzaj należy do plemienia Zingibereae z podrodziny Zingiberoideae z rodziny imbirowatych Zingiberaceae[4].
- Wykaz gatunków[8]
- Hedychium aureum C.B.Clarke & H.Mann ex Baker
- Hedychium biflorum Sirirugsa & K.Larsen
- Hedychium bijiangense T.L.Wu & S.J.Chen
- Hedychium bipartitum G.Z.Li
- Hedychium boloveniorum K.Larsen
- Hedychium bordelonianum W.J.Kress & K.J.Williams
- Hedychium borneense R.M.Sm.
- Hedychium bousigonianum Pierre ex Gagnep.
- Hedychium brevicaule D.Fang
- Hedychium calcaratum A.S.Rao & D.M.Verma
- Hedychium champasakense Picheans. & Wongsuwan
- Hedychium chayanianum Wongsuwan
- Hedychium chingmeianum Odyuo & D.K.Roy
- Hedychium coccineum Buch.-Ham. ex Sm.
- Hedychium collinum Ridl.
- Hedychium convexum S.Q.Tong
- Hedychium coronarium J.Koenig – wianecznik koronowy, hedychium koronowe[6]
- Hedychium cylindricum Ridl.
- Hedychium deceptum N.E.Br.
- Hedychium densiflorum Wall. – wianecznik gęstokwiatowy[5]
- Hedychium dichotomatum Picheans. & Wongsuwan
- Hedychium efilamentosum Hand.-Mazz.
- Hedychium elatum R.Br.
- Hedychium ellipticum Buch.-Ham. ex Sm.
- Hedychium elwesii Baker
- Hedychium erythrostemon K.Schum.
- Hedychium flavescens Carey ex Roscoe
- Hedychium flavum Roxb.
- Hedychium forrestii Diels
- Hedychium gardnerianum Sheppard ex Ker Gawl. – wianecznik Gardnera[5], hedychium Gardnera[6]
- Hedychium glabrum S.Q.Tong
- Hedychium glaucum Roscoe
- Hedychium gomezianum Wall.
- Hedychium gracile Roxb.
- Hedychium gracillimum A.S.Rao & D.M.Verma
- Hedychium gratum Wall. ex Voigt
- Hedychium greenii W.W.Sm.
- Hedychium griersonianum R.M.Sm.
- Hedychium griffithianum Wall.
- Hedychium hasseltii Blume
- Hedychium hirsutissimum Holttum
- Hedychium hookeri C.B.Clarke ex Baker
- Hedychium horsfieldii R.Br. ex Wall.
- Hedychium intermedium Blume
- Hedychium khaomaenense Picheans. & Mokkamul
- Hedychium kwangsiense T.L.Wu & S.J.Chen
- Hedychium larsenii M.Dan & C.Sathish Kumar
- Hedychium lineare R.M.Sm.
- Hedychium longicornutum Griff. ex Baker
- Hedychium longipedunculatum Sastry & D.M.Verma
- Hedychium longipetalum X.Hu & N.Liu
- Hedychium luteum Baker
- Hedychium macrorrhizum Ridl.
- Hedychium malayanum Ridl. ex Burkill & Holttum
- Hedychium marginatum C.B.Clarke
- Hedychium matthewii Sinj.Thomas, B.Mani & Britto
- Hedychium menghaiense X.Hu & N.Liu
- Hedychium menglianense Y.Y.Qian
- Hedychium muanwongyathiae Picheans. & Wongsuwan
- Hedychium muluense R.M.Sm.
- Hedychium nagamiense Sanoj, M.Sabu & V.P.Thomas
- Hedychium × natmataungense Nob.Tanaka
- Hedychium neocarneum T.L.Wu, K.Larsen & Turland
- Hedychium nutantiflorum H.Dong & G.J.Xu
- Hedychium paludosum M.R.Hend.
- Hedychium parvibracteatum T.L.Wu & S.J.Chen
- Hedychium pauciflorum S.Q.Tong
- Hedychium peregrinum N.E.Br.
- Hedychium philippinense K.Schum.
- Hedychium phuluangense Picheans. & Wongsuwan
- Hedychium poilanei K.Larsen
- Hedychium puerense Y.Y.Qian
- Hedychium putaoense Y.H.Tan & H.B.Ding
- Hedychium pynursulaeanum S.K.Jain & S.C.Srivast.
- Hedychium qingchengense Z.Y.Zhu
- Hedychium radiatum A.S.Rao & Hajra
- Hedychium raoi G.D.Pal & G.S.Giri
- Hedychium robustum A.S.Rao & Hajra
- Hedychium roxburghii Blume
- Hedychium samuiense Sirirugsa & K.Larsen
- Hedychium satyanarayanum S.C.Srivast.
- Hedychium siamense Picheans. & Wongsuwan
- Hedychium simaoense Y.Y.Qian
- Hedychium sirirugsae M.Dan & C.Sathish Kumar
- Hedychium speciosum Wall.
- Hedychium spicatum Sm. – wianecznik kłosowy[5]
- Hedychium stenopetalum G.Lodd.
- Hedychium tenellum (K.Schum.) R.M.Sm.
- Hedychium tengchongense Y.B.Luo
- Hedychium thaianum Mokkamul & Picheans.
- Hedychium thyrsiforme Sm.
- Hedychium tienlinense D.Fang
- Hedychium tomentosum Sirirugsa & K.Larsen
- Hedychium venustum Wight
- Hedychium villosum Wall.
- Hedychium viridibracteatum X.Hu
- Hedychium wardii C.E.C.Fisch.
- Hedychium ximengense Y.Y.Qian
- Hedychium yungjiangense S.Q.Tong
- Hedychium yunnanense Gagnep.
Przypisy
- ↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-05-28] (ang.).
- ↑ a b c Hedychium. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2020-05-28].
- ↑ a b Genus: Hedychium J. Koenig. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2020-05-28].
- ↑ a b c d e f g Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 964. ISBN 83-214-1305-6.
- ↑ a b c Jens G. Rohwer: Atlas roślin tropikalnych. Warszawa: Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media, 2002, s. 230. ISBN 83-7311-378-9.
- ↑ a b c d David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 426, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
- ↑ a b c d Hedychium J.Koenig. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2020-05-28].
- ↑ a b Hedychium J. Konig. [w:] Flora of North America [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2020-05-28].
- ↑ a b c d e f g h K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. IV. Flowering Plants. Monocotyledons: Alismatanae and Commelinanae. Berlin, Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 478. ISBN 978-3-642-08378-5.
- ↑ a b c GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, s. 431-432, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
- ↑ a b c d Hedychium J. König in Retzius. [w:] Flora of China [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2020-05-28].
- ↑ Christopher Brickell (red.): Encyclopedia of plants and flowers. London, New York, Munich, Melbourne, Delhi: American Horticultural Society, 2012, s. 592. ISBN 978-0-7566-6857-0.
