Janczarzy

Ten artykuł dotyczy piechoty tureckiej. Zobacz też: janczary – instrument dźwiękowy oraz janczarka – strzelba.

Janczarzy, także janczarowie, korpus janczarów (tur. yeniçeri – dosł. nowe wojsko^[1]) – doborowe oddziały regularnej piechoty tureckiej podlegające bezpośrednio sułtanowi oraz stanowiące trzon wojsk Imperium osmańskiego od XV do XIX wieku. Z janczarów wywodziła się osobista gwardia sułtana.

Historia

Początki korpusu janczarskiego nie są pewne, część źródeł przypisuje utworzenie janczarów sułtanowi Orchanowi około roku 1330^[2][3]. Wiekszość źródeł wskazuje na wpływ w tym procesie derwiszów bektaszyckich^[a][2]. Na początku XIV wieku liczebność janczarów nie przekraczała 1000 żołnierzy^[4]. Pierwszą większą bitwę janczarzy stoczyli w 1386 przeciwko turkom karamanskim niedaleko miasta Konya^[5].

Zwyczaj tworzenia elitarnych oddziałów osobistej ochrony obcego pochodzenia i religii był powszechny wśród muzułmanów – przykładem są egipscy mamelucy; zwyczaj porywania dzieci był powszechny szczególnie wśród ghazich. Prawdopodobnie już w XIII wieku w ten sposób tworzono także oddziały w Turcji^[6]. Prawdopodobnie jednym z głównych powodów dla których utworzony korpus janczarów nie składał się z osób tureckiego pochodzenia miało być całkowite uzależnienie ich od sułtana i w wyniku tego uniemożliwienie ich wykorzystania przeciwko sułtanowi przez arystokracje turecką^[7].

W wyniku porażki w 1402 w bitwie pod Ankarą w trakcie najazdu Tamerlana oddziały janczarskie zostały prawie kompletnie zniszczone. Sułtan Mehmed II Zdobywca zwiększył żołd liczebność oddziału, ulepszył uzbrojenie oraz zreorganizował całą armię wokół korpusu janczarskiego. W 1475 korpus składał się z 6000 członków^[8]. W XVI wieku, liczebność janczarów zwiększyła się do około 40 tysięcy^[3]. W 1691 w trakcie wojny z Ligą Święta liczebność korpusu janczarów wynosiła 100 tysięcy^[b][9]. Po porażce w tej wojnie doszło do redukcji liczby janczarów, wkrótce jednak tendencja się odwróciła i w połowie XVIII wieku korpus janczarski składał się z co najmniej 113 400 członków^[b][8].

Janczarzy odgrywali dużą rolę w konfliktach dynastycznych i brali udział w przewrotach pałacowych wynosząc sułtanów na tron lub ich z niego obalając^[3][10]. Do licznych buntów janczarskich dochodziło w XVII wieku^[3].

Na początku XIX wieku janczarzy sprzeciwiali się reformie wojskowej i w 1826 rozpoczęli bunt który krwawo stłumił sułtan Mahmud II i tego samego roku korpus został rozwiązany^[3].

W XVII i XVIII wieku w Rzeczpospolitej istniały nieliczne chorągwie które uzbrojeniem i ubiorem były wzorowane na tureckich janczarach (przykładowo Chorągiew janczarska Buławy Wielkiej Koronnej).^[3].

Struktura organizacyjna

Od XV do XVII wieku armia Imperium Osmańskiego składała się z marynarki, sił prowincjonalnych oraz armii sułtana (tur. Kapıkulu askerleri). Korpus janczarski (tur. Yeniçeri Ocağı) wchodził w skład piechoty należącej do armii sułtańskiej, w składzie piechoty znajdowały się także artyleria z transportem, grenadierzy, nosiwodowie, jednostki szkoleniowe i płatnerze. Dowódca Korpusu Janczarskiego (tur. Yeniçeri ağası) zwyczajowo wywodził się z samego Korpusu oraz ukończył szkołę pałacową, wybierany zostawał przez sułtana. Dowódca korpusu mógł osobiście dowodzić wszystkimi ortami tylko w obecności sułtana, w przeciwnym razie był tylko zastępcą osoby wyznaczonej przez sułtana. Podstawową jednostką organizacyjną była orta których było 196. Pojedyncza orta w połowie XV wieku liczyła 50 osób a od XVI około 100. Korpus zasadniczo składał się z trzech ugrupowań:^[11]

• Cemaat (pol. zgromadzenie) - składało się z 101 ort, Orty numer 64, 71, 73 były elitarnymi jednostkami wywodzącymi się z sułtańskiego kręgu łowieckiego, sułtan był oficjalnie członkiem pierwszej orty zwanej ortą 'deveci' ("wielbłądników"), w ramach tego zgrupowania była orta nr 60 którą była gwardia sułtańska^[12]
• Bölük (pol. dywizja) 61 lub 62 orty, cześć ort pełniła funkcje strażnicze wobec dowódcy korpusu, chroniąc namiot wielkiego wezyra oraz była strażą bram pałacowych^[12]
• Sekban (pol. treserzy psów) - 33 lub 34 orty, orta numer 33 stacjonowało na wybrzeżu Morza Czarnego i prawdopodobnie strzegła wejścia do Bosforu^[12]

W składzie korpusu było także zgrupowanie:

• Bostanci (pol. ogrodnicy) - zajmowali się nadzorem nad majątkami sułtana (około 70 majątków), ochroną wybrzeży wokół Stambułu oraz artylerią na terenie pałacu sułtana^[13]

Orty dzieliły zdobycze wojenne wyłącznie między swoimi członkami.^{[potrzebny przypis]}

Częśc ort miała przydzielone zadania w okolicy stolicy i sułtana. W czasie pokoju część janczarów rozmieszczena była w prowincjonalnych garnizonach (największe to: Bagdad, Bosra, Damaszek, Jerozolima, Aleppo, Kair, Erzurum, Konya, Wan, Chania, Korynt, Saloniki, Belgrad, Sarajewo, Widyń, Budapeszt, Braiła, Bendery, Kaffa, Oczaków i tymczasowo Kamieniec Podolski). Garnizony w Algieri posiadały swoją własną radę i były bardziej niezależne niż w innych częściach imperium^[14].

Rekrutacja

Od początku swojego istnienia jednostki janczarów rekrutowane z osób pochodzenia innego niż tureckie. Rekrutacja na szeroką skalę wśród jeńców wojennych do armii tureckiej rozpoczęła się około lat 60 XIV wieku po podboju Tracji, jeden z przekazów wskazuje że wśród pierwszych rekrutów byli schwytani żołnierze bizantyjscy. Z czasem jeśli liczba rekrutów z jeńców wojennych była niewystarczająca, kolejnym źródłem rekrutów były targi niewolników z których kupowano młodych niewolników^[15].

W czasie już po powstaniu korpusu janczarów w państwie osmańskim wprowadzony został system dewszirme (tur. Devşirme) który polegał na przymusowym rekrutowaniu nowych członków korpusu z chrześcijańskiej ludności imperium. Co 5-7 lat (z czasem coraz częściej) odbywała się branka ogłaszana edyktem sułtana, w czasie której na każde 40 gospodarstw rekrutowano jednego chłopca. Preferowano chłopców w wieku od 14 do 16 lat, zakres wieku brańców wynosił od 7 do 20 latami^[16][17][18].

Z systemu wyłączone były rodziny z jednym synem oraz Żydzi. Ogólną zasadą było też wyłączenie z niego wielkich miast i wysp, wskutek tego także większość Greków była z niego wyłączona. Wyłączeniu podlegali także górnicy oraz osoby zamieszkujące przy strategicznych szlakach będąc już obciążeni innymi powinnościami wojskowymi. Wstępnie głównym źródłem jeńców były Bałkany, rekrutów pobierano także z terenów Ukrainy i południowej Rosji (do upadku Chanatu Krymskiego w 1783) a od 1512 system zaczął także rekrutować z rodzin chrześcijańskich z Anatolii^[19].

Wśród osób którzy wysoko awansowali znajdowali się także Polacy ("poturczeńcy"). Jak pisał o takich osobach wywodzących się z polskich rodzin szlacheckich towarzyszący polskiemu posłowi do Stambułu poeta Samuel Twardowski^[20]:

Z czasem ze względu na możliwości kariery członków korpusu wiele rodzin chrześcijańskich i muzułmańskich starało się o wprowadzenie do niego swoich synów także poprzez przekazywanie łapówek. W ramach systemu zrobiono wyjątek zezwalając na rekrutację muzułmanów z Bośni wśród słowiańskich rodzin które przeszły na islam (ci rekruci zazwyczaj przeskakiwali pierwszy etap szkolenia i trafiali bezpośrednio do ort Bostanci). Pod koniec XVI wieku w wyniku powtarzających się braków kadrowych zaczęto zezwalać dołączyć do korpusu muzułmanom^[16]. W 1568 zezwolono na włączenie do korpusu wybranym synom emerytowanych janczarów a od 1594 zezwolono na zaciąg wszystkim muzułmańskim ochotnikom. Od połowy XVII wieku zaniechano przymusowej rekrutacji chrześcijańskich chłopców i większość korpusu zaczęła się wywodzić z rodzin muzułmańskich. Spowodowało to, że oddziały te z fanatycznych jednostek wojskowych - całkowicie oddanych władcy - stały się jedną z głównych sił destabilizujących państwo. Wynosili na tron i obalali sułtanów (Patrona Halil)^[19][10].

W wyniku najazdu mongolskiego w 1402 system dewszirme nie działał do roku 1438 kiedy został wznowiony przez sułtana Murada II. Dewszirme zostało zarzucone w 1648 roku jednak ostatnie ostatnie europejskie dewszirme odbyło się w 1703 (zakończyło się ono niepowodzeniem) ^[22].

Szkolenie

Wszyscy nowi rekruci zmuszani byli do przyjęcia islamu. Wychowywano ich w ślepym posłuszeństwie, żelaznej dyscyplinie i fanatyzmie religijnym, tworzyli rodzaj bractwa żołnierskiego^[3]. W trakcie szkolenia wielu z nich utrzymywało kontakt ze swoimi rodzinami^[23].

Po przybyciu rekrutów do Stambułu wybierano najbardziej inteligentnych i kierowano ich do korpusu paziów (tur. İçoğlanı, słowo to można tłumaczyć również jako 'wewnętrzni chłopcy' albo 'służący'), w znacznej mierze elita imperium w tym urzędników wywodziła się z tego korpusu. Uczęszczali do szkół pałacowych w Bursie, Edirne, Stambule i Galacie. Na zakończenie szkolenia najlepsi z nich trafiali do Mniejszych i Większych Komnat Pałacu Sułtana a resztę przenoszono do oddziałów konnicy armii sułtańskiej^[10][24].

Chłopców którzy nie dostali się do korpusu paziów (tur. 'acemi oğlan', 'obcy chłopcy') wysyłano do domów starszych i szanowanych ludzi gdzie przechodzili kolejny etap edukacji skupiony na wychowaniu ich w posłuszeństwie. Początkowo na okres 5-7 lat trafiali do rodzin muzułmańskich gdzie pomagali w roli ucząc się w tym czasie języka, zasad wiary oraz podstawowych umiejętności wojskowych. Niektórzy trafiali do domów paszów i bejów uzyskując tam podstawową edukację. Następnie trafiali do ośrodków szkoleniowych gdy pojawiały się w nich wolne miejsca. Szkolenie trwające przez 6 lat odbywało się pod nadzorem eunuchów i z odseparowaniem od towarzystwa kobiet. Oprócz nauki kunsztu wojennego wykładano także matematykę. Dodatkowo uczniowie pracowali w kuchniach sułtańskich oraz stoczniach. Najlepsi z rekrutów trafiali do ort Bostanci. Część osób kierowano do wyspecjalizowanych ort zajmujących się płatnerstwem, puszkarstwem lub do przewozu artylerii^[25].

Po ukończeniu szkolenia rekruci oczekiwali na dołączenie do ort w których pojawiły się wolne wakaty. Rekruci z okazji dołączenia do ort urządzali uroczystą defiladę. Na zakończenie defilady rekrut otrzymywał certyfikat przyjęcia oraz charakterystyczne janczarskie nakrycie głowy. Wieczorem po modlitwie otrzymywał swój płaszcz i od tego momentu był pełnoprawnym janczarem^[23].

Ubiór

Charakterystycznym elementem ubioru janczarów była wysoka czapka (tur. börk) z prostą drewanianą łyżką w formie odznaki na czole połączona z opadającą z tyłu falbaną oraz czapka tur. üsküf^[3]. Uniformy głównie tworzone były z wełny, płótna do nich wykonywali żydowscy tkacze z Salonik. Kurtki oficerskie obszyte były na rantach futrem^[26].

W późnym średniowieczu niektórzy z janczarów nosili pancerz, natomiast janczarzy z oddziałów szturmowych nosili je w kolejnych wiekach^[27].

Buty janczarskie wykonany były z czerwonej skóry z wyjątkiem starszych oficerów u których miały one żółty kolor. Szarfy i pasy symbolizowały status janczara. W przypadku członków ort Bostanci miały 9 stopni sygnalizowanych kolorami, najniższe stopnie składały się z szorstkiego płótna (od najniższego niebieski, biały, żółty, mieszanka bieli i niebieskiego), 5 stopień to dobry jedwab, szósty to dobre czarne płótno, zaś 8 i 9 to czerń^[26].

Uzbrojenie i wyposażenie

Uzbrojenie janczarów składało się początkowo z łuków oraz krótkich włóczni, tylko niewielka część janczarów w początkowym okresie posiadała miecze. lub puginały. Wśród używanych mieczy można wymienić jatagany, szable tur. kılıç, noże pochodzenia perskiego typu tur. gaddara (podobne do Bowie)^[28].

W użytku były buzdygany oraz topory. Wśród broni drzewcowej były gizarmy, glewie z długim zaostrzonym ostrzem i halabardy^[29].

Z czasem w skład uzbrojenia doszła broń palna która wyparła łuki, przyczyniły się do tego zwłaszcza odczucia jej działania w czasie wojny na Węgrzech (1440-1443). Łuki pozostały prestiżową bronią ceremonialną przez cały czas istnienia korpusu. Używane arkebuzy strzelał pociskami ważącymi od 22 do 80 gram. Z powodu wietrznych warunków Bliskiego Wschodu armia osmańska dłużej niż państwa europejskie używała zamków lontowych i dopiero w XVII wieku zaczęła korzystać z łatwego do oczyszczenia zamku skałkowego. W wyniku trudnych doświadczeń z podboju Krety (1645-1669) zaczęto korzystać z pistoletów^[30].

Wszelkie ciężkie uzbrojenie w czasie pokoju przechowywane było w arsenałach i dopiero po rozpoczęciu kampanii janczarzy wybierali z nich swoją preferowaną broń^[27].

Żołnierze korzystali ze zdobycznej broni oraz importowanej z Europy. Starania Państwa Kościelnego powstrzymania tego procederu nie powiodły się i dostawy zdarzały się nawet z katolickiej Italii. W XVI i XVII wieku głównymi eksporterami była protestancka Anglia i Holandia^[27].

Symbolem janczarów był wspólny dla orty miedziany kocioł (tur. kazan) w którym gotowano posiłki dla żołnierzy które odbierano raz dziennie. Kiedy wnoszono kocioł na apel wszyscy janczarzy stali w milczeniu. Przewrócenie kotła oznaczało bunt a utracenie kotła powodowało utracenie prestiżu u pozostałych janczarów^[14].

Znani janczarzy

• Sokollu Mehmed Pasza
• Sinan
• Yirmisekiz Mehmed Çelebi
• Ulubatlı Hasan

Zobacz też

Zobacz hasło janczar w Wikisłowniku

• dej (stopień wojskowy)
• jasyr
• masłok

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Zobacz multimedia związane z tematem: Janczarzy

• David Nicolle: Janczarzy. Wydawnictwo Napoleon V, 2017. ISBN 978-83-7889-495-7.
• Janusz Pajewski: Buńczuk i koncerz: Z dziejów wojen polsko-tureckich. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978. ISBN 83-214-0336-0.
• PWN Leksykon: Wojsko, wojna, broń. pod red. Marcina Kamlera. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001. ISBN 83-01-13506-9.