Języki Moluków

Wyspy Moluki na mapie Indonezji (prowincje Moluki i Moluki Północne)

Języki Moluków – silnie zróżnicowane języki używane w archipelagu Moluków we wschodniej Indonezji. Szacuje się, że w tym regionie geopolitycznym występuje ok. 130 języków[1][2]. Należą do najsłabiej poznanych i najbardziej zagrożonych języków zarówno na poziomie kraju, jak i w całym regionie austronezyjskim[3][4]. Zwykle posługują się nimi niezbyt liczne społeczności[1][5]. Niektóre z nich są używane przez ludność molukańską w Holandii[6].

Większość z nich należy do rodziny austronezyjskiej, obejmującej dużą część autochtonicznych języków wysp Oceanii i Azji Południowo-Wschodniej[7][8], a konkretniej do postulowanej grupy centralno-wschodniej w obrębie podrodziny malajsko-polinezyjskiej[2]. W ramach tejże rodziny dominują języki z gałęzi centralnej[2] (które występują na centralnych i południowych Molukach, w tym na wyspach Aru i w archipelagu Sula)[9]. W północnej części Moluków funkcjonuje szereg języków z grupy języków płd.-halmahersko-zachodnionowogwinejskich (reprezentujących z kolei gałąź wschodnią)[1], a także kilkanaście języków północnohalmaherskich (nieaustronezyjskich, zakwalifikowanych do rodziny zachodniopapuaskiej)[10]. Na wyspie Halmahera dominują języki papuaskie, przy czym na południu wyspy są używane języki austronezyjskie (południowohalmaherskie)[11].

Na Molukach występują także języki austronezyjskie związane z innymi zakątkami Archipelagu Malajskiego, konwencjonalnie klasyfikowane w ramach gałęzi zachodniej języków malajsko-polinezyjskich. Należy do nich chociażby znacznie odrębny malajski wyspy Bacan (reprezentant języków malajskich), który wywodzi się z Borneo[12]. W nowszej propozycji język taliabu z wysp Sula został włączony do grupy celebeskiej języków austronezyjskich[13][a]. Z kolei językiem sangir (klasyfikowanym w ramach języków filipińskich)[14] posługują się liczni migranci z wysp Sangir (Celebes Północny), zamieszkujący m.in. Halmaherę[15][16]. Języki ludności Buton[b] i Bajau w północnej części Moluków są używane przez społeczności rozsiane wzdłuż północnych wybrzeży wysp Sula[17] oraz na wyspach Bacan, Kayoa i Obi[18]. Społeczności zwane Buton zamieszkują też Moluki centralne (w tym Ambon, Buru i Seram)[19][20]. Nieaustronezyjski język oirata, występujący na wyspie Kisar (na południowo-zachodnim krańcu regionu, administracyjnie część prowincji Moluki), jest zaliczany do języków timor-alor-pantar (został przyniesiony przez migrantów z Timoru Wschodniego)[21].

Austronezyjskie języki Moluków wykazują wpływy papuaskiego substratu językowego, co uwidacznia się w ich typologii. Przypuszcza się, że niegdyś znaczna część regionu była zamieszkiwana przez grupy pochodzenia papuaskiego, które wymieszały się z przybyłą później ludnością austronezyjską[22][23]. Jednocześnie obecność pożyczek filipińskich w dzisiejszych językach północnej Halmahery sugeruje, że Halmahera była wcześniej zasiedlona przez użytkowników któregoś z języków filipińskich – lub doszło do napływu takiej ludności przed rozpadem wspólnego przodka rodziny[24].

Językami Moluków posługują się zwykle niewielkie społeczności, liczące średnio od kilkuset do tysiąca osób i zamieszkujące obszar kilku wsi; niemniej niektórych z nich używa 20–30 tys. osób[1]. Do języków miejscowych o największej liczbie użytkowników należą: galela, kei, buru, fordata, geser-gorom, ternate, tidore, tobelo, yamdena[25]. Języki lokalnych społeczności współistnieją z językami wehikularnymi (lingua franca), takimi jak malajski amboński i malajski Moluków Północnych (malajski wyspy Ternate)[26][27]. Języki malajskie nie mają w tym regionie charakteru autochtonicznego (ich obecność wynika z historycznych kontaktów handlowych)[28][29]. Częściowo zostały jednak przyjęte jako języki ojczyste, m.in. w rejonie wyspy Ambon, w miastach południowych Moluków oraz w mieście Ternate[29][30]. Bliżej niespokrewnionym malajskim wyspy Bacan (językiem bacan) posługuje się niewielka społeczność Bacan, która miała przybyć z Borneo wiele stuleci temu, zachowując swój rodzimy język[31][32]. Język gorap, również pochodzenia malajskiego, to język niewielkiej grupy etnicznej zamieszkującej Halmaherę, o znaczeniu ściśle lokalnym[33].

Znaczna część języków Moluków znajduje się na skraju wymarcia, a sam region (zwłaszcza Moluki centralne) jest najbardziej zagrożonym regionem Indonezji, jeśli chodzi o zanik bogactwa językowego[3]. Rozwój systematycznych badań lingwistycznych na Molukach przypadł na początek XX wieku[34]. Dokładnej dokumentacji lingwistycznej poddano tylko nieliczne z języków lokalnych. Do najlepiej opisanych z nich należą: alune, taba (makian wschodni), tidore, leti[5].

 Z tym tematem związana jest kategoria: Języki Moluków.

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ Według klasyfikacji zaproponowanej w 2021 roku. Wcześniej zaliczany do języków Moluków centralnych (zob. Collins 2018 ↓, s. 10).
  2. ↑ Nazwa odnoszona do różnych grup etnolingwistycznych z rejonu południowo-wschodniego Celebesu (Anceaux, Grimes i Berg 1995 ↓, s. 573; Travis 1989 ↓, s. 69).

Przypisy

  1. ↑ a b c d Florey 2002 ↓, s. 258.
  2. ↑ a b c Florey 2009 ↓, s. 689.
  3. ↑ a b MargaretM. Florey MargaretM., Aone vanA. Engelenhoven Aone vanA., Small languages and small language communities, „International Journal of the Sociology of Language”, 2001 (151), 2001, s. 195–219, DOI: 10.1515/ijsl.2001.043, ISSN 1613-3668 [dostęp 2022-07-15]  (ang.).
  4. ↑ Tryon 1995 ↓, s. 12.
  5. ↑ a b Florey 2009 ↓, s. 690.
  6. ↑ Adelaar 2005 ↓, s. 1.
  7. ↑ Genzor 2015 ↓, s. 395.
  8. ↑ Tryon 1995 ↓, s. 6.
  9. ↑ Adelaar 2005 ↓, s. 9.
  10. ↑ Grimes i Grimes 1994 ↓, s. 47.
  11. ↑ Genzor 2015 ↓, s. 414.
  12. ↑ Collins 2018 ↓, s. 12, 14–18.
  13. ↑ Harald Hammarström, Robert Forkel, Martin Haspelmath, Sebastian Bank: Taliaboic. Glottolog 4.7. [dostęp 2023-01-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2023-01-06)]. (ang.). ; OwenO. Edwards OwenO., Charles E.Ch.E. Grimes Charles E.Ch.E., Revising the classification of the Austronesian languages of eastern Indonesia and Timor-Leste [online], Paper presented at the 15th International Conference on Austronesian Linguistics (15-ICAL). June 28 to July 2, 2021, Palacký University Olomouc, 2021 [dostęp 2023-01-06]  (ang.).
  14. ↑ Blust 2013 ↓, s. 747.
  15. ↑ Grimes i Grimes 1994 ↓, s. 42.
  16. ↑ Taylor 1994 ↓, przyp. 8, s. 129.
  17. ↑ Grimes i Grimes 1994 ↓, s. 44.
  18. ↑ Jun 2005 ↓, s. 380.
  19. ↑ Anceaux, Grimes i Berg 1995 ↓, s. 573.
  20. ↑ Travis 1989 ↓, s. 69.
  21. ↑ Schapper 2014 ↓, s. 3.
  22. ↑ Klamer, Reesink i van Staden 2008 ↓, s. 97, 104–105, 139.
  23. ↑ Tadeusz Milewski: Językoznawstwo. Wyd. 2. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1967, s. 160. OCLC 251146185. (pol.).
  24. ↑ Voorhoeve 1994 ↓, s. 652.
  25. ↑ Harald Haarmann: Sprachenalmanach: Zahlen und Fakten zu allen Sprachen der Welt. Frankfurt–New York: Campus Verlag, 2002, s. 288. ISBN 3-593-36572-3. OCLC 76369946. [dostęp 2023-01-02]. (niem.).
  26. ↑ Harald Hammarström, Robert Forkel, Martin Haspelmath, Sebastian Bank: North Moluccan Malay. Glottolog 4.6. [dostęp 2022-08-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-13)]. (ang.).
  27. ↑ Harald Hammarström, Robert Forkel, Martin Haspelmath, Sebastian Bank: Ambonese Malay. Glottolog 4.6. [dostęp 2022-09-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-09-12)]. (ang.).
  28. ↑ Blust 2013 ↓, s. 92.
  29. ↑ a b Betty Litamahuputty. A description of Ternate Malay. „Wacana”. 14 (2), s. 333–369, 2012. DOI: 10.17510/wacana.v14i2.66. [dostęp 2022-11-23]. (ang.). 
  30. ↑ Scott Paauw: Ambon Malay. W: Susanne Maria Michaelis, Philippe Maurer, Martin Haspelmath, Magnus Huber, Melanie Revis (red.): The survey of pidgin and creole languages. T. 3. Oxford: Oxford University Press, 2013, s. 94–104. ISBN 978-0-19-969143-2. OCLC 813856192. (ang.).
  31. ↑ Collins 2018 ↓, s. 14–18.
  32. ↑ James T. Collins: The Brunei Sultanate and the eastern archipelago: the nature of the linguistic evidence. W: Hj Mohd. Taib Osman, Hj Abdul Latif Hj Ibrahim (red.): Proceedings of the International Seminar On Brunei Malay Sultanate 13–17 November 1994. T. 1. Bandar Seri Begawan: Akademi Pengajian Brunei, Universiti Brunei Darussalam, 1996, s. 140–160. OCLC 40953974. (ang.).
  33. ↑ E.K.M. Masinambow: Bahasa Indonesia and Two Malay Dialects in Halmahera. W: Anthropology: Eighth International Congress on Anthropological and Ethnological Sciences, proceedings: abstracts, sectional meetings B-9, Tokyo and Kyoto. Tokyo: Science Council of Japan, 1969, s. 427–429. (ang.).
  34. ↑ Blust 2013 ↓, s. 90.

Bibliografia

  • AlexanderA. Adelaar AlexanderA., The Austronesian languages of Asia and Madagascar: a historical perspective, [w:] AlexanderA. Adelaar, Nikolaus P.N.P. Himmelmann (red.), The Austronesian languages of Asia and Madagascar, Abingdon–New York: Routledge, 2005, s. 1–42, DOI: 10.4324/9780203821121, ISBN 0-7007-1286-0, OCLC 53814161  (ang.).
  • Johannes CornelisJ.C. Anceaux Johannes CornelisJ.C., Charles E.Ch.E. Grimes Charles E.Ch.E., René van denR. Berg René van denR., Wolio, [w:] Darrell T.D.T. Tryon (red.), Comparative Austronesian Dictionary: An Introduction to Austronesian Studies, Berlin–New York: Walter de Gruyter, 1995 (Trends in Linguistics. Documentation 10), s. 573–584, DOI: 10.1515/9783110884012.1.573, ISBN 978-3-11-088401-2, OCLC 896406022  (ang.).
  • RobertR. Blust RobertR., The Austronesian languages, wyd. popr., Canberra: Asia-Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, The Australian National University, 2013 (Asia-Pacific Linguistics 008), ISBN 978-1-922185-07-5, OCLC 851066712  (ang.).
  • James T.J.T. Collins James T.J.T., Penelitian Bahasa di Maluku, Ambon: Kantor Bahasa Provinsi Maluku, Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan, 2018, ISBN 978-602-52601-2-4, OCLC 1099540304 [dostęp 2022-11-18]  (indonez.).
  • MargaretM. Florey MargaretM., Community Initiatives towards Language Renewal among Moluccan Migrants in the Netherlands, [w:] DavidD. Bradley, MayaM. Bradley (red.), Language Endangerment and Language Maintenance, London–New York: RoutledgeCurzon, 2002, s. 257–271, DOI: 10.4324/9781315028811, ISBN 0-7007-1456-1, ISBN 978-1-315-02881-1, OCLC 50663047  (ang.).
  • MargaretM. Florey MargaretM., Malukan Languages, [w:] E.K.E.K. Brown, SarahS. Ogilvie (red.), Concise Encyclopedia of Languages of the World, Amsterdam: Elsevier, 2009, s. 689–691, ISBN 978-0-08-087775-4, OCLC 318247422  (ang.).
  • JozefJ. Genzor JozefJ., Jazyky sveta: história a súčasnosť, wyd. 1, Bratislava: Lingea, 2015, ISBN 978-80-8145-114-0, OCLC 950004358  (słow.).
  • Charles E.Ch.E. Grimes Charles E.Ch.E., Barbara D.B.D. Grimes Barbara D.B.D., Languages of the North Moluccas: a preliminary lexicostatistic classification, [w:] E.K.M.E.K.M. Masinambow (red.), Maluku dan Irian Jaya, Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1994 (Buletin LEKNAS III.1), s. 35–63, OCLC 54222413  (ang.).
  • AkamineA. Jun AkamineA., Sama (Bajau), [w:] AlexanderA. Adelaar, Nikolaus P.N.P. Himmelmann (red.), The Austronesian languages of Asia and Madagascar, Abingdon–New York: Routledge, 2005, s. 377–396, DOI: 10.4324/9780203821121, ISBN 0-7007-1286-0, OCLC 53814161  (ang.).
  • MarianM. Klamer MarianM., GerG. Reesink GerG., Miriam vanM. Staden Miriam vanM., East Nusantara as a linguistic area, [w:] PieterP. Muysken (red.), From Linguistic Areas to Areal Linguistics, Amsterdam-Philadelphia: John Benjamins Publishing, 2008 (Studies in Language Companion Series 90), s. 95–149, DOI: 10.1075/slcs.90.03kla, ISBN 978-90-272-3100-0, OCLC 648344504  (ang.).
  • AntoinetteA. Schapper AntoinetteA., Introduction, [w:] AntoinetteA. Schapper (red.), The Papuan Languages of Timor, Alor and Pantar: Sketch Grammars, t. 1, Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 2014 (Pacific Linguistics 644), s. 1–22, DOI: 10.1515/9781614515241.1, ISBN 978-1-61451-524-1  (ang.).
  • Paul MichaelP.M. Taylor Paul MichaelP.M., Tobelo Kin, Spouses, and In-laws, [w:] E.K.M.E.K.M. Masinambow (red.), Maluku dan Irian Jaya, Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1994 (Buletin LEKNAS III.1), s. 119–146, OCLC 54222413  (ang.).
  • Edgar W.E.W. Travis Edgar W.E.W., A lexicostatistic survey of the languages indigenous to Ambon Island, [w:] Wyn D.W.D. Laidig (red.), Workpapers in Indonesian Languages and Cultures, t. 6: Maluku, Ambon: Summer Institute of Linguistics, 1989, s. 65–101 [dostęp 2024-09-12]  (ang.).
  • Darrell T.D.T. Tryon Darrell T.D.T., The Austronesian languages, [w:] Darrell T.D.T. Tryon (red.), Comparative Austronesian Dictionary: An Introduction to Austronesian Studies, Berlin–New York: Walter de Gruyter, 1995 (Trends in Linguistics. Documentation 10), s. 5–44, DOI: 10.1515/9783110884012.1.5, ISBN 978-3-11-088401-2, OCLC 868970232  (ang.).
  • Clemens L.C.L. Voorhoeve Clemens L.C.L., Contact-induced change in the non-Austronesian languages in the north Moluccas, Indonesia, [w:] TomT. Dutton, Darrell T.D.T. Tryon (red.), Language Contact and Change in the Austronesian World, Berlin–New York: Walter de Gruyter, 1994 (Trends in Linguistics: Studies and Monographs 77), s. 649–674, DOI: 10.1515/9783110883091.649, ISBN 978-3-11-088309-1, OCLC 853258768  (ang.).