Historia Chorzowa

Historia Chorzowa – sięga średniowiecza, a najstarszą jego częścią jest Chorzów Stary, wzmiankowany w 1136 roku i lokowany na prawie niemieckim w 1257 roku przez zakon bożogrobców. Położenie przy szlaku handlowym sprzyjało rozwojowi, a od XVI wieku prowadzono wydobycie rud metali. Przełom nastąpił w 1787 roku wraz z odkryciem pokładów węgla kamiennego, co zapoczątkowało industrializację.

W 1799 roku powstała Huta „Królewska”, wokół której rozwijała się osada przemysłowa. W 1868 roku Królewska Huta uzyskała prawa miejskie, a w 1898 roku status powiatu miejskiego. Po I wojnie światowej, mimo plebiscytowej większości głosów za Niemcami, w 1922 roku miasto włączono do Polski. W 1934 roku po przyłączeniu sąsiednich gmin nadano mu nazwę Chorzów, ustalając współczesne granice.

Miasto składa się z kilku dzielnic mających odrębną historię. Najstarszą z nich jest Chorzów Stary, dawniejsza wieś Chorzów. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi już z 1136 r^[1][2]. Wieś lokowano w 1257 r. na mocy aktu lokacji wystawionego przez księcia Władysława opolskiego^[3]. Dokument zezwalał zakonowi bożogrobców miechowickich na lokację wsi na prawie niemieckim^[4][2]. Bożogrobcy wybudowali kaplicę i szpital^[4] (przeniesiony w 1299 r. do sąsiedniego Bytomia^{[potrzebny przypis]}). Na północ od wsi przebiegał w tym czasie ważny szlak handlowy prowadzący z Wrocławia przez Bytom do Krakowa^[4][2]. Na przełomie XV i XVI w. w Chorzowie (Starym) wybudowano pierwszy kościół murowany: pod wezwaniem św. Marii Magdaleny^[4][2]. Od XVI w. na terenach wsi wydobywano rudy srebra, ołowiu i żelaza^[3][4][2], ale przełomem był rok 1787, gdy miejscowy proboszcz Ludwik Bojarski odkrył pokłady węgla kamiennego^[4]. Wybudowano kopalnię „Fürstin Hedwig” (pol. „Księżna Jadwiga”) będącą własnością parafii^[4]. 15 stycznia 1788 roku kopalnię wizytują hr. Friedrich Wilhelm von Reden oraz przysięgły górniczy Salomon Isaac^{[potrzebny przypis]}. Po tej i następnych wizytach zapada decyzja o eksploatacji złoża. Ponieważ tereny były własnością klasztorną, poprzez intrygę i nacisk na prepozyta klasztoru doszło do odkupienia terenu za kwotę 30–50 talarów^[5]. W 1810 r. na mocy zarządzenia Fryderyka Wilhelma III majątek klasztorny stał się własnością państwa pruskiego^[4][2]. Do dziś ze wsi Chorzów zachował się jedynie częściowo XIII-wieczny wiejski układ ulic i kilkanaście budynków charakterystycznej zagrody wiejskiej (przy placu św. Jana)^{[potrzebny przypis]}.

Zalążkiem miasta była osada, koncentrująca się wokół założonej w 1799 roku z inicjatywy hrabiego Fryderyka Redena Königshütte (pol. Huta „Królewska”, późniejsza Huta „Kościuszko”)^[4]. Do dzisiaj zachowało się 6 domów z datowanego na ok. 1800 rok osiedla robotniczego przy obecnej ulicy Kalidego^{[potrzebny przypis]}. Od lat 20. i 30. XIX wieku na terenie obecnego miasta powstały kolejne kolonie robotnicze. Prywatna kolonia Erdmanswille, założona przez przedsiębiorcę Erdmanna Sarganka w miejscu i okolicy obecnej ul. Wolności, głównego traktu handlowego, postrzeganego dziś jako centrum miasta, powstawała w latach 1826–1830^[4] na terenie, który jeszcze do 1824 roku był porośnięty lasem^{[potrzebny przypis]}. Czynnikiem rozpraszającym w formowaniu się przyszłego układu urbanistycznego miasta była kopalnia węgla „Król” (niem. „König”), założona jeszcze w 1791 roku (późniejsza kopalnia „Prezydent”, zlikwidowana w 1993 roku^[2]). Wprawdzie jeden z pierwszych szybów uruchomiono w dzisiejszym centrum miasta, ale z biegiem czasu wydobycie wymagało drążenia odległych od siebie szybów wydobywczych na czterech polach góniczych, przy których powstawały kolejne kolonie^[2].

Decyzję o nadaniu praw miejskich podjęto dopiero 17 lipca 1868 roku^[4][2]. Na mocy aktu erekcyjnego króla pruskiego Wilhelma I połączono kolonie robotnicze i kilka gmin wiejskich^[3] w gminę miejską o nazwie: Stadt Königshutte (pol. Miasto Królewska Huta)^[4]. Miasto liczyło wówczas ok. 14 tys. mieszkańców^[4][2]. Ich liczba zaczęła jednak szybko rosnąć osiągając w 1905 roku 66 tys^[4][2]. Na początku XX w. Królewska Huta miała najwyższą gęstość zaludnienia na Górnym Śląsku (w 1914 r. na 1 ha zabudowy przypadało ok. 366 osób^[4][2]) i jako jedyne miasto na Górnym Śląsku dwa kościoły ewangelicko-augsburskie^{[potrzebny przypis]}. Status powiatu miejskiego (niem. Stadtkreis) wiążący się z większą samodzielnością finansową gmina uzyskała na mocy rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych z 12 marca 1898 r., które wyłączyło miasto z powiatu bytomskiego^[4]. Miasto stało się w ten sposób pierwszym na Górnym Śląsku samodzielnym powiatem miejskim^[4]. Formalnie miasto zaczęło działać cztery miesiące później – po wyłonieniu w wyborach komunalnych pierwszej rady miejskiej^{[potrzebny przypis]}. W 1894 roku wybrukowanymi ulicami Królewskiej Huty i Nowych Hajduk (od 1897 roku Chorzowa, a od 1899 roku Górnych i Dolnych Hajduk) zaczęły kursować tramwaje^[2]. W 1898 r. uruchomiono w Chorzowie (Starym) elektrownię, która później w okresie międzywojennym była największą w Polsce (100 MW)^[2]. Na przełomie XIX i XX w., w okresie największej świetności Królewskiej Huty, wybudowano szereg budynków użyteczności publicznej: m.in. neogotycki budynek poczty (1892), Hotel „Graf Reden” (1901, obecnie Teatr Rozrywki) i Halę Targową (1905) o powierzchni 2600 m²^[2]. W tym czasie powstały też liczne kamienice mieszczańskie, z których najbardziej reprezentacyjne wybudowano na najbogatszej ulicy miasta, Kaiserstrasse (obecna ul. Wolności)^[2].

2 stycznia 1919 r. doszło w mieście do gwałtownych demonstracji robotniczych pod hasłem podwyżek płac. Następnego dnia wybuchły w mieście strajki. Robotnicy zostali ostrzelani przez wojsko przed budynkiem inspekcji górniczej. Zginęło 17 osób, a 21 robotników zostało rannych. 6 stycznia w mieście wprowadzono stan oblężenia^[6].

W 1920 roku powstał klub Ruch w Bismarkhucie (Hajdukach), dziś znany jako Ruch Chorzów – jeden z najbardziej utytułowanych polskich klubów piłkarskich^[7].

Pomimo plebiscytu z dnia 20 marca 1921 roku, w którym 74,5% mieszkańców opowiedziało się za przynależnością do Niemiec^{[potrzebny przypis]}, w czerwcu 1922 roku miasto Königshütte przyłączono do Polski, nadając mu urzędową polską nazwę Królewska Huta^[4]. Miasto weszło w skład autonomicznego województwa śląskiego^[4]. Okres międzywojenny nie był najlepszym czasem dla rozwoju tutejszego przemysłu, głównie ze względu na złe stosunki handlowe z Niemcami (wojna celna), a także niekorzystne zmiany własnościowe w zakładach przemysłowych^[2]. W tych latach rozwijała się w zasadzie tylko Państwowa Fabryka Związków Azotowych^[4] (w 1933 roku połączona z zakładami w Mościcach^[2]). Jeden z wydziałów Huty „Królewskiej” (od 1936 roku pod nazwą „Piłsudski”) przekształcono w 1864 roku w Zakłady Przetwórcze (późniejszy „Konstal”, obecnie producent taboru szynowego w Polsce Alstom Konstal S.A.)^{[potrzebny przypis]}.

Nazwę Chorzów nadano miastu 1 lipca 1934 r., przyłączając do Królewskiej Huty gminy Chorzów i Nowe Hajduki^[2]. Od 1 kwietnia 1939 r. na mocy ustawy Sejmu Śląskiego częścią Chorzowa stała się także sąsiednia gmina Wielkie Hajduki, która wkrótce weszła w skład VI dzielnicy Chorzowa, nazwanej Chorzowem-Batorym^[4].

• Archiwalne widoki i publikacje związane z miejscowością w bibliotece Polona