Czynnik rakotwórczy

Czynnik rakotwórczy, czynnik rakogenny, czynnik onkogenny, karcynogen, kancerogen – czynnik przyczyniający się, przez mutację materiału genetycznego, do rozwoju choroby nowotworowej.

Podział

Karcynogeny fizyczne

• promieniowanie jonizujące
• promieniowanie UV

Karcynogeny chemiczne

Rakotwórcze substancje chemiczne klasyfikowane są zgodnie z klasyfikacją Międzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem (IARC)^[1]:

• grupa 1: substancje rakotwórcze dla człowieka
• grupa 2A: substancje prawdopodobnie rakotwórcze dla człowieka
• grupa 2B: substancje możliwie rakotwórcze dla człowieka
• grupa 3: substancje niemożliwe do zaklasyfikowania jako rakotwórcze dla człowieka
• grupa 4: substancje prawdopodobnie nierakotwórcze dla człowieka

Przykłady:

• arsen (→ rak wątroby i oskrzeli)
• azbest (→ rak oskrzeli i międzybłoniak opłucnej)
• aminy aromatyczne (→ rak pęcherza)
• benzen (→ białaczki)
• nikiel (→ rak oskrzeli i zatok przynosowych)
• chlorek winylu (→ rak wątrobowokomórkowy)
• alkohol (→ rak jamy ustnej, przełyku i krtani)
• leki alkilujące (→ białaczki)
• dietylostylbestrol – (→ gruczolak wątrobowokomórkowy, rak pochwy)
• oksymetolon – syntetyczny androgen (→ rak wątroby)
• thorotrast – kontrast do analizy rentgenowskiej (→ naczyniomięsak)
• związki powstające w czasie niepełnego spalenia (niekoniecznie papierosów), wskutek zbyt małej ilości tlenu:
  • rodniki
  • związki aromatyczne: substancje smoliste (w tym węglowodory aromatyczne – antraceny, benzopiren), aminy aromatyczne, nitrozaminy
• dioksyny
• aflatoksyna – wytwarzana przez pleśń z rodzaju Aspergillus

Karcynogeny biologiczne

Zwiększone ryzyko zachorowania na nowotwory, niewynikające z ingerencji w materiał genetyczny jest związane z takimi patogenami jak:

• HIV – sam nie jest wirusem onkogennym, ale zwiększa ryzyka wystąpienia różnych nowotworów z powodu obniżenia odporności organizmu, który słabiej zwalcza komórki nowotworowe, a także w związku z transaktywacją innych, onkogennych wirusów (HPV i Epsteina-Barr)
• Schistosoma haematobium – zwiększone ryzyko raka pęcherza moczowego (ze względu na zwiększoną proliferację nabłonka urotelialnego)
• Helicobacter pylori – prawdopodobnie (niepotwierdzone) zwiększone ryzyko chłoniaka żołądka z komórek B, a także raka żołądka

Wirusy onkogenne

 Osobny artykuł: Wirusy onkogenne.

• HHV-8 – herpeswirus 8 – mięsak Kaposiego^[2][3][4]
• HPV – ludzki wirus brodawczaka – rak szyjki macicy, rak sromu, rak prącia
• HBV, HCV – wirus zapalenia wątroby typu B i C – rak wątrobowokomórkowy
• EBV – wirus Epsteina-Barr – ziarnica złośliwa (prawdopodobnie), rak jamy nosowo-gardłowej, chłoniak Burkitta, niektóre rzadkie postacie chłoniaków
• HTLV-I i HTLV-II – ostra białaczka z limfocytów T

Spożycie alkoholu

Spożywanie alkoholu zwiększa ryzyko wystąpienia różnych rodzajów nowotworów, ale mechanizm, przez jaki etanol miałby zwiększać to prawdopodobieństwo, nie jest znany. Jednym z mechanizmów może być zwiększenie proliferacji komórek wskutek uszkodzenia nabłonka.

W 2005 roku wykazano na modelach eksperymentalnych, że pod wpływem etanolu dochodzi w nowotworach do zwiększenia produkcji czynnika wzrostu śródbłonka naczyniowego oraz czynnika angiogennego^[5], co wskazuje dodatkowy mechanizm przyczyniający się do łatwiejszego wzrostu nowotworów.

W Polsce obowiązuje rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 roku w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy^[6].

Zobacz też

• karcynogeneza
• onkogeneza
• kokarcynogen

Przypisy