Cerkiew Świętych Kosmy i Damiana w Rybołach

Cerkiew Świętych Kosmy i Damiana
A-508 z dnia 30.12.1987.
cerkiew parafialna
Ilustracja
Widok ogólny
Państwo

 Polska

Województwo

 podlaskie

Miejscowość

Ryboły

Wyznanie

prawosławne

Kościół

Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny

Diecezja

warszawsko-bielska

Wezwanie

Świętych Kosmy i Damiana

Wspomnienie liturgiczne

1/14 listopada

Przedmioty szczególnego kultu
Cudowne ikony

Rybołowska Ikona Matki Bożej

Historia
Data rozpoczęcia budowy

1873

Data zakończenia budowy

1877

Data poświęcenia

22 maja 1879

Aktualne przeznaczenie

czynna świątynia prawosławna

Dane świątyni
Styl

bizantyjsko-rosyjski

Świątynia
• materiał bud.


• cegła

Wieża kościelna
• liczba wież


1

Kopuła
• liczba kopuł


5

Liczba ikonostasów

1

Ołtarz
• liczba ołtarzy


1

Liczba naw

1

Dzwonnica
• typ dzwonnicy


wbudowana, 5-dzwonowa

Położenie na mapie gminy Zabłudów
Mapa konturowa gminy Zabłudów, na dole po lewej znajduje się punkt z opisem „Ryboły, cerkiew Świętych Kosmy i Damiana”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Ryboły, cerkiew Świętych Kosmy i Damiana”
Położenie na mapie województwa podlaskiego
Mapa konturowa województwa podlaskiego, blisko centrum po prawej na dole znajduje się punkt z opisem „Ryboły, cerkiew Świętych Kosmy i Damiana”
Położenie na mapie powiatu białostockiego
Mapa konturowa powiatu białostockiego, na dole znajduje się punkt z opisem „Ryboły, cerkiew Świętych Kosmy i Damiana”
Ziemia52°56′03,6″N 23°15′52,6″E/52,934333 23,264611
Multimedia w Wikimedia Commons

Cerkiew Świętych Kosmy i Damiana – prawosławna cerkiew w Rybołach, główna świątynia parafii pod tym samym wezwaniem, należącej do dekanatu Bielsk Podlaski diecezji warszawsko-bielskiej.

Historia

Najstarsza cerkiew

 Osobny artykuł: Cerkiew Świętych Kosmy i Damiana w Rybołach (nieistniejąca).

Według Grzegorza Sosny najstarsza świątynia prawosławna w Rybołach istniała jeszcze w średniowieczu. Z pewnością budynek powstał przed unią brzeską (w 1556 otrzymał królewskie nadanie[1]), i początkowo nosił jedynie wezwanie Złożenia Szat Matki Bożej, z czasem przyjmując dodatkowo drugie wezwanie Świętych Kosmy i Damiana. Od XVII w.[2] cerkiew była ośrodkiem kultu ikony Matki Bożej (nazwanej następnie Rybołowską). Najstarsze opisy tej świątyni pochodzą z XVIII w., gdy była to już cerkiew unicka. Z uwagi na zły stan techniczny budowlę tę rozebrano między 1791 a 1793[3].

Druga cerkiew w Rybołach

Drugą cerkiew w Rybołach wzniesiono na potrzeby miejscowej parafii unickiej z inicjatywy jej proboszcza ks. Józefa Krassowskiego. W 1792 Matuszewic, komisarz białostockich dóbr Branickich, poinformował o opracowaniu planu nowej świątyni przez architekta Zscherniga. W tym samym roku przystąpiono do prac budowlanych, które do 1795 ukończono. Koszt budowy cerkwi w całości pokryła parafia[4].

Rybołowska świątynia była budowlą drewnianą, jednokopułową, z ośmioma oknami, na podmurówce ceglanej i krytą dachówką z podrzutką wapienną. Wzniesiono ją na typowym dla ówczesnej podlaskiej architektury unickiej planie ośmioboku (analogiczny typ budownictwa reprezentowały cerkwie w Szczytach-Dzięciołowie, Bielsku Podlaskim i Orli), oryginalnym rozwiązaniem natomiast było wzniesienie nad wejściem wysokiej wieży. Dzwonnica cerkiewna była budowlą wolno stojącą i znajdowała się w sąsiedztwie budynku[4]. Wyposażenie cerkwi pochodziło ze starszej świątyni, do nowego obiektu sakralnego przeniesiono także uważaną za cudowną ikonę Matki Bożej zasłanianą drugą ikoną Świętych Kosmy i Damiana[4]. Wizerunek ten pochodził z XVII w. i nie jest możliwe ustalenie, w jakich okolicznościach znalazł się w cerkwi w Rybołach[1].

W ówczesnej architekturze unickich cerkwi na Podlasiu bardzo silne były tendencje latynizacyjne. Uwidaczniały się one także w przypadku cerkwi rybołowskiej. Nie było w niej ikonostasu ani nawet samych carskich wrót, a najpóźniej w 1811 wstawiono do świątyni monstrancję[4]. Siedem lat później w protokole wizytacji cerkwi zapisano, iż budynek wymagał remontu. Zalecono oszalowanie ścian i uzupełnienie dachówek. Renowacji jednak nie przeprowadzono i w 1822 w kolejnym protokole ponownie stwierdzono, że budowla była w złym stanie. W tym samym roku proboszczem miejscowej parafii został Lew Markiewicz[4]. Duchowny ten początkowo był zwolennikiem latynizacji Kościoła unickiego i umacniał w parafii unicką tożsamość. Na początku lat 30. XIX w. zmienił jednak swoje stanowisko i stał się propagatorem usuwania z liturgii elementów pochodzenia łacińskiego, by ostatecznie doprowadzić parafię do przejścia do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego[5].

W 1822 w cerkwi znajdował się ołtarz, swoją formą zbliżony do ołtarzy łacińskich, w którym znajdowała się ikona Matki Bożej, a nad nią obraz Matki Boskiej Bolesnej[6]. Na wyposażeniu budynku pozostawały również inne zlatynizowane elementy: zestaw dzwonków[7], ambona, ołtarze boczne[8] i organy[9]. Cerkiew posiadała także mszał łaciński[10]. W 1834 cerkiew w Rybołach uznano za jedną z najbogatszych świątyń unickich w obwodzie białostockim[11].

Pod kierunkiem ks. Markiewicza we wnętrzu cerkwi w Rybołach dokonano znaczących przekształceń. W 1835 w świątyni znajdowała się już konstrukcja ikonostasu bez ikon. Cerkiew w Rybołach była pierwszą świątynią unicką w regionie, do której w latach 30. XIX wieku wstawiono ikonostas[12]. W tym samym roku, według opisu ks. Markiewicza, w cerkwi był również stół ołtarzowy i stół ofiarny (żertwiennik)[13]. Ikony w ikonostasie napisał w 1837 Fiodor Michnow, który pracował również w cerkwiach w Puchłach, Rajsku, Fastach oraz Topilcu[14]. W tym samym roku usunięto z budynku organy[15].

Jedenaście lat później przystąpiono do sugerowanego od dawna remontu budynku. Kapitalny remont trwał przez dwa lata. W końcu lat 40. XIX w. do rybołowskiej cerkwi uczęszczało 2300 parafian[4].

Murowana cerkiew w Rybołach

Funkcjonowanie cerkwi w Imperium Rosyjskim

Widok ogólny cerkwi
Zabytkowy nagrobek na terenie cerkiewnym

Na początku lat 70. XIX w. rada parafialna oraz proboszcz ks. Głowacki postanowili rozebrać osiemnastowieczną cerkiew i na jej miejsce wznieść świątynię murowaną. Środki na ten cel w kwocie 15 188 rubli i 80 kopiejek parafia otrzymała od Skarbu Państwa. Również miejscowi parafianie przekazywali dary na budowę obiektu i pracowali w cegielni, gdzie wyrabiano materiał budowlany na potrzeby inwestycji. Plan cerkwi opracował Borysław Rudkowski, opierając się na dokumentacji identycznej cerkwi w Nowoberezowie. Robotami budowlanymi kierował Gordiej Aleksiejew, nadzór techniczny sprawował inż. Łoziński. Prace nad wznoszeniem świątyni trwały od 1873 do 1877, zaś drewno z rozebranej budowli sakralnej wykorzystano do budowy cmentarnej cerkwi św. Jerzego[4]. W 1878 Gordiej Aleksiejew przeprowadził prace wykończeniowe oraz usunął pewne usterki z konstrukcji ikonostasu. Budowlę konsekrował 22 maja 1879, w święto Zstąpienia Ducha Świętego, archimandryta Innocenty, przełożony monasteru Zwiastowania i św. Jana Teologa w Supraślu[4].

W 1886 cerkiew wizytował biskup brzeski Anastazy[4]. Jego przybycie skłoniło parafian do dalszych prac nad upiększeniem świątyni. W 1890 przeprowadzono remont całego obiektu, a w jego trakcie i w latach następnych miejscowi wierni fundowali i przekazywali różne elementy wyposażenia: lampadę, ikony procesyjne, chorągwie, płaszczanicę, szaty liturgiczne, dwa panikadiła. Parafianie przekazywali również dary pieniężne. Ponadto w 1888 do cerkwi przekazano lampadę, co miało upamiętnić ocalenie rodziny carskiej z katastrofy kolejowej w Borkach[16]. W 1897 ikonę Matki Bożej ozdobiono srebrną koszulką i wstawiono ją do kiotu[17].

Dalsze elementy wyposażenia trafiły do świątyni po 1910. Wstawiono do niej wówczas wizerunki św. Pantelejmona i św. Mikołaja oraz kolejne panikadiło. Ludowy malarz Eliasz Andrejuk napisał dla cerkwi ikonę Świętych Piotra i Pawła[16]. W cerkwi znajdowały się również dwa dzwony o wadze 50 i 15 pudów. Znaczną wartość posiadały komplet naczyń liturgicznych, szat kapłańskich oraz srebrny krzyż. Większość tych przedmiotów, wywieziona z cerkwi w 1915 w związku z bieżeństwem, zaginęła, a starania parafii o ich odnalezienie nie dały rezultatów[16]. Te utensylia (niektóre szaty, ikony z koszulkami, chorągwie procesyjne, cztery małe dzwony), które postanowiono ukryć na miejscu, zakopano na miejscowym cmentarzu prawosławnym oraz na działce cerkiewnej. Odnaleziono je w 1923, jednak nie wszystkie nadawały się do dalszego użytkowania[16].

1918–1945

W latach I wojny światowej w cerkwi nabożeństwa się nie odbywały. Po powrocie prawosławnej ludności na Podlasie świątynię otwarto ponownie[16]. W 1924 w opisie cerkwi stwierdzono, że nie było w niej żadnego wyposażenia, natomiast rok później, że wyposażenie to było wystarczające. Może to wynikać z faktu odnalezienia niektórych ukrytych przed bieżeństwem przedmiotów[18]. Parafianie nie byli w stanie uzupełnić wszystkich braków w wyposażeniu świątyni, w 1924 przeprowadzili natomiast kapitalny remont budowli. Uzupełnianie wyposażenia cerkiewnego miało miejsce na przełomie lat 20. i 30. XX wieku. M.in. w 1930 parafia zakupiła w ławrze Poczajowskiej kopię Poczajowskiej Ikony Matki Bożej, a następnie dużą ikonę do pomieszczenia ołtarzowego[16]. W roku następnym miejscowi wierni kupili u przemyskiego rzeźbiarza Borysa Polija-Niejełowa Golgotę, zaś w latach 1932 i 1934 do budynku wstawiono dwa krzyże, zakupiono przez matuszkę Ludmiłę Krukowską oraz Grzegorza Laszewskiego z Wojszek. W latach 30. XX wieku wymieniono pokrycie dachowe, zaś w latach 1938–1939 odmalowano cały budynek[19].

W czasie II wojny światowej cerkiew nie poniosła większych strat. Pozostawała czynna, parafianie mogli również przeprowadzać konieczne bieżące remonty[19].

Po 1945

W 1950 parafianie ufundowali dla świątyni nowy dzwon o wadze 662 kg, z cerkiewnosłowiańskim napisem Błagowiestwuj ziemle radost' wieliju. Chwalitie niebiesa jeju sławu. Kołokoł siej pożertwowan w Rybołowskuju cerkow jeja prichożanami 1950 g. (Zwiastuj ziemi wielką radość. Wychwalajcie, niebiosa, jej chwałę. Dzwon ten ofiarowali cerkwi w Rybołach jej parafianie w 1950 r.). W dzwonie tym znalazło się serce zaginionego dzwonu „Julian” przechowywanego w świątyni przed bieżeństwem, jedyna jego część odzyskana przez parafię po 1918. Nadal używane są również cztery mniejsze, XIX-wieczne dzwony[19]. Wyposażenie świątyni było wzbogacane również w kolejnych dziesięcioleciach. W 1991 pozłocono ikonostas, zaś w 1997 przemalowano całą budowlę[19].

W 1979 ikona Matki Bożej została poddana zabiegom konserwatorskim[19]. W 1999 zabiegom takim poddano także ikonę Świętych Kosmy i Damiana[20].

Cerkiew (wraz z bramą i ogrodzeniem) wpisano do rejestru zabytków 30 grudnia 1987 pod nr A-508[21].

Architektura

Wystrój wnętrza

Wnętrze cerkwi z Rybołowską Ikoną Matki Bożej
 Osobny artykuł: Rybołowska Ikona Matki Bożej.

W cerkwi znajduje się trzyrzędowy ikonostas z usytuowaną między drugim a trzecim rzędem kopią Poczajowskiej Ikony Matki Bożej. Przed nim w kiotach wystawione są ikony patronalna oraz XVII-wieczna Rybołowska Ikona Matki Bożej, odrestaurowana w 1980. Kolejne wizerunki świętych zawieszone są na ścianach świątyni[19].

Freski w świątyni wykonał w latach 1944–1946 białostocki malarz Włodzimierz Wasilewicz. W ołtarzu wykonał on wyobrażenie Zmartwychwstania Pańskiego, nad ikonostasem postać Chrystusa niosącego krzyż, zaś nad drzwiami wiodącymi z przedsionka do nawy – Wjazd Pański do Jerozolimy. Na ścianach nawy głównej znajdują się namalowane przez tego samego autora postacie Ewangelistów. Między postaciami i scenami umieszczono dekoracyjne ornamenty[19].

Przypisy

  1. ↑ a b Sosna G., Troc-Sosna A.: Święte miejsca i cudowne ikony. Prawosławne sanktuaria na Białostocczyźnie. Białystok: Orthdruk, 2006, s. 344. ISBN 83-85368-69-8.
  2. ↑ Sosna G., Troc-Sosna A.: Święte miejsca i cudowne ikony. Prawosławne sanktuaria na Białostocczyźnie. Białystok: Orthdruk, 2006, s. 349. ISBN 83-85368-69-8.
  3. ↑ Sosna G., Fionik D.: Parafia Ryboły. Bielsk Podlaski–Ryboły–Białystok: Białoruskie Towarzystwo Historyczne, 1999, s. 89–94. ISBN 83-909009-7-1.
  4. ↑ a b c d e f g h i Sosna G., Fionik D.: Parafia Ryboły. Bielsk Podlaski–Ryboły–Białystok: Białoruskie Towarzystwo Historyczne, 1999, s. 94–97. ISBN 83-909009-7-1.
  5. ↑ Sosna G., Fionik D.: Parafia Ryboły. Bielsk Podlaski–Ryboły–Białystok: Białoruskie Towarzystwo Historyczne, 1999, s. 36–37. ISBN 83-909009-7-1.
  6. ↑ Sosna G., Troc-Sosna A.: Święte miejsca i cudowne ikony. Prawosławne sanktuaria na Białostocczyźnie. Białystok: Orthdruk, 2006, s. 346. ISBN 83-85368-69-8.
  7. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 236. ISBN 978-83-7431-364-3.
  8. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 343. ISBN 978-83-7431-364-3.
  9. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 333. ISBN 978-83-7431-364-3.
  10. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 265. ISBN 978-83-7431-364-3.
  11. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 298. ISBN 978-83-7431-364-3.
  12. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 300 i 302. ISBN 978-83-7431-364-3.
  13. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 304. ISBN 978-83-7431-364-3.
  14. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 319. ISBN 978-83-7431-364-3.
  15. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 340. ISBN 978-83-7431-364-3.
  16. ↑ a b c d e f Sosna G., Fionik D.: Parafia Ryboły. Bielsk Podlaski–Ryboły–Białystok: Białoruskie Towarzystwo Historyczne, 1999, s. 98–101. ISBN 83-909009-7-1.
  17. ↑ Sosna G., Troc-Sosna A.: Święte miejsca i cudowne ikony. Prawosławne sanktuaria na Białostocczyźnie. Białystok: Orthdruk, 2006, s. 347. ISBN 83-85368-69-8.
  18. ↑ Sosna G., Troc-Sosna A.: Święte miejsca i cudowne ikony. Prawosławne sanktuaria na Białostocczyźnie. Białystok: Orthdruk, 2006, s. 348. ISBN 83-85368-69-8.
  19. ↑ a b c d e f g Sosna G., Fionik D.: Parafia Ryboły. Bielsk Podlaski–Ryboły–Białystok: Białoruskie Towarzystwo Historyczne, 1999, s. 102–107. ISBN 83-909009-7-1.
  20. ↑ Sosna G., Troc-Sosna A.: Święte miejsca i cudowne ikony. Prawosławne sanktuaria na Białostocczyźnie. Białystok: Orthdruk, 2006, s. 354. ISBN 83-85368-69-8.
  21. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podlaskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 31 marca 2024 .
  • p
  • d
  • e
Cerkwie w Białymstoku i powiecie białostockim
Białystok
powiat białostocki