Biblioteka Jagiellońska

Biblioteka Jagiellońska

Gmach z lat 30. XX w. przy al. Mickiewicza 22 (2023)
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Miejscowość	Kraków
Adres	al. Adama Mickiewicza 22 30-059 Kraków
Dyrektor	dr hab. Remigiusz Sapa
Data założenia	1364
Siglum	KR U[1]
Wielkość zbiorów	6 436 577 wol. i jedn. (31 XII 2021)[2]
Położenie na mapie województwa małopolskiego Biblioteka Jagiellońska
Położenie na mapie Polski Biblioteka Jagiellońska
50°03′41″N 19°55′21″E/50,061389 19,922500
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Zobacz hasło Jagiellonka w Wikisłowniku

Biblioteka Jagiellońska – polska biblioteka akademicka znajdująca się w Krakowie przy al. Adama Mickiewicza 22.

Jest główną biblioteką Uniwersytetu Jagiellońskiego; wraz z Biblioteką Medyczną Collegium Medicum i bibliotekami wydziałowymi i instytutowymi tworzy system biblioteczno-informacyjny UJ.

Biblioteka Jagiellońska jest jedną z największych bibliotek w Polsce i dlatego została uznana za część Narodowego Zasobu Bibliotecznego. Ma status biblioteki narodowej^[3] – obowiązuje prawo o egzemplarzu obowiązkowym, w ramach którego – jako jedna z dwóch tego rodzaju instytucji w kraju – obdarzona jest przywilejem otrzymywania dwóch egzemplarzy^[4].

Historia Biblioteki Jagiellońskiej powiązana jest nieodłącznie z historią samego Uniwersytetu Jagiellońskiego, stąd też za datę jej utworzenia uznaje się rok 1364. Do dzisiaj zachowały się kodeksy, używane w XIV wieku. Przez długi okres zbiory biblioteczne, pochodzące z darów profesorów i wychowanków uniwersytetu, gromadzone były przy poszczególnych wydziałach, kolegiach, bursach studenckich. Największy ich zbiór, głównie z zakresu teologii i sztuk wyzwolonych, znajdował się w Collegium Maius. Tam też po jego odbudowie na przełomie XV i XVI wieku biblioteka uzyskała osobne pomieszczenie, zwane dzisiaj Salą Obiedzińskiego (od nazwiska profesora – pomysłodawcy). Aż do 1940 roku budynek Collegium Maius był główną siedzibą Biblioteki Jagiellońskiej^[5].

W XVI wieku jej zbiory stale się powiększały, dopiero wiek XVII i XVIII przyniósł pewien kryzys. Z pomocą przyszła bibliotece i całemu uniwersytetowi Komisja Edukacji Narodowej w osobie jej przedstawiciela – Hugona Kołłątaja. Na jego wniosek połączono rozproszone zbiory i utworzono jedną bibliotekę ogólnouniwersytecką o charakterze publicznym. Przyznano także fundusz na potrzeby liczącego wówczas 1926 rękopisów i 32 000 woluminów druków księgozbioru^[6].

Okres rozbiorów nie wpłynął korzystnie na rozwój biblioteki. Udało się mimo to uporządkować zbiory oraz rozbudować pomieszczenia. Rozkwit biblioteki na przełomie XIX i XX wieku wiąże się z osobą Karola Estreichera, twórcy Bibliografii Polskiej, który dbał zwłaszcza o wzrost liczby druków w języku polskim^{[potrzebny przypis]}.

W latach międzywojennych przeprowadzono reformy w działalności biblioteki. W latach 1931–1939 postawiono nowy gmach przy al. Mickiewicza. Zbiory przeniesiono już w czasie II wojny światowej, a biblioteka została przemianowana na Staatsbibliothek Krakau. Polacy uczęszczający na tajne komplety mieli nieoficjalny dostęp do zbiorów dzięki pomocy pracujących w bibliotece polskich bibliotekarzy^[7].

Rozwój biblioteki po II wojnie światowej wiązał się z wprowadzeniem egzemplarza obowiązkowego druków polskich, nawiązaniem współpracy z bibliotekami zagranicznymi i rozmaitymi dotacjami. Od 1969 roku rozpoczęto także archiwizowanie druków polskich, a w latach 90. obowiązkiem tym objęto także dokumenty audiowizualne i elektroniczne^{[potrzebny przypis]}. Przyrost zbiorów bibliotecznych wymusił rozbudowę gmachu biblioteki; pierwszą w latach 1961–1963, drugą w 1995–2001. W latach 90. rozpoczęto także komputeryzację zbiorów. Opracowano też systemy zabezpieczające przed kradzieżą, co było następstwem zniknięcia ze zbiorów kilkudziesięciu cennych starodruków^{[potrzebny przypis]}.

Biblioteka Jagiellońska jako jedyna z wielkich bibliotek w Polsce szczyci się historycznym księgozbiorem, organicznie związanym z powstaniem i rozwojem uczelni. Narastał on w dużej mierze dzięki licznym darom, legatom i fundacjom, pochodzącym od osób związanych z Wszechnicą Jagiellońską i służył jako warsztat pracy naukowej i dydaktycznej. Większość najwcześniejszych kodeksów rękopiśmiennych i starodruków należała do kolekcji profesorskich, które później dały początek księgozbiorom poszczególnych kolegiów, w tym największemu z nich w Collegium Maius.

Wyjątkowy charakter oraz wartość zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej powodują, że w świadomości Polaków była i nadal jest uznawana za książnicę o charakterze narodowym. Dziś również biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego służy szerokim kręgom naukowców i studentów, a swoje zbiory poszerza m.in. dzięki ofiarności i hojności swych wychowanków oraz przyjaciół.

• Zbiory specjalne:
  • Rękopisy – 28 209, w tym 2100 rękopisów średniowiecznych,
  • Stare druki – 105 710, w tym 3634 inkunabułów,
  • Zbiory kartograficzne – 45 910,
  • Zbiory graficzne – 50 210,
  • Muzykalia – 38 055,
  • Rzadkie wydawnictwa i wydawnictwa drugiego obiegu – 61 839,
  • Dokumenty życia społecznego – 946 300^[8].

W skład zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej wchodzi wiele rękopisów, m.in.:

• Minuskuł 653 (Gregory-Aland) XI w.,
• Pontyfikał XI/XII w.,
• Bogurodzica,
• Jan Długosz – Banderia Prutenorum,
• Śpiewnik głogowski,
• Kodeks Baltazara Behema,
• Paulus Paulirini de Praga – Liber viginti artium,
• Mikołaj Kopernik – De revolutionibus orbium coelestium,
• Fryderyk Chopin – Scherzo (E-dur),
• Stanisław Moniuszko – Trzeci śpiewnik domowy. Muzyka wokalna z towarzyszeniem fortepianu,
• Stanisław Wyspiański – Wesele. Dramat w 3 aktach,
• Ignacy Jan Paderewski – Stara Suita (na trzy głosy)^[8].

• De revolutionibus orbium coelestium (Norymberga 1543); O obrotach sfer niebieskich – dzieło Mikołaja Kopernika, które zawiera wykład heliocentrycznej i heliostatycznej budowy wszechświata. Biblioteka Jagiellońska dysponuje dwoma egzemplarzami.
• Commentariorum de Republica emendanda libri quinque (Kraków 1551); – O naprawie Rzeczypospolitej Andrzeja Frycza Modrzewskiego – jeden z pięciu zachowanych w Polsce pierwodruków z drukarni Łazarza Andrysowicza. Egzemplarz pochodzący z wileńskiej prywatnej biblioteki Zygmunta Augusta króla Polski. Wpisany na listę Pamięć Świata UNESCO.
• ANDREAE FRICII MODREVII LIBER DE ECCLESIA (Kraków 1551); O Kościele z drukarni Łazarzowej. Andrzeja Frycza Modrzewskiego – jeden z 3 zachowanych fragmentów księgi O Kościele.
• Almanach Cracoviense ad annum 1474 (Kraków 1474); Astronomiczno-astrologiczny kalendarz ścienny na rok 1474, najstarszy znany drukowany dokument powstały na ziemiach polskich oraz najstarszy wydany drukiem kalendarz w Polsce.
• Klaudiusz Ptolemeusz – Liber geographiae (Wenecja 1511) – jedyny zachowany w Polsce atlas z wykorzystaniem druku czarno-czerwonego,
• Ekslibris arcybiskupa Macieja Drzewieckiego – najstarszy polski ekslibris,
• Rozkazy dzienne mutacyjne – rozkazy przywódców Wojska Polskiego z okresu powstania listopadowego^[8].

• Rembrandt van Rijn – Faust,
• Anioł, symbol św. Mateusza Ewangelisty – miedzioryt, jedna z najstarszych polskich grafik^[8].

Kradzież inkunabułów i starych druków z Biblioteki Jagiellońskiej, jedno z największych tego typu przestępstw w Polsce, ujawniona została w kwietniu 1999. Zginęły wówczas dzieła Galileusza, Keplera i Bessariona. Część ze skradzionych dzieł odnaleziono w niemieckim domu aukcyjnym Reiss&Sohn. Do tej pory nie ustalono sprawców tej kradzieży^[9].

Budowa gmachu Biblioteki Jagiellońskiej była przeprowadzana w trzech etapach:

• etap I (1931–1939) – wybudowany został budynek przy al. Adama Mickiewicza 22, który składał się z gmachu wysokiego – 9 kondygnacji oraz niskiego – 4 kondygnacje
• etap II (1961–1963) – powiększony został niski gmach
• etap III (1995–2001) – wybudowano dodatkowy gmach – 10 kondygnacji

Obecnie kubatura połączonego gmachu biblioteki wynosi 145 248 m³, powierzchnia użytkowa 32 891 m², a pomieszczenia biblioteczne zajmują 27 287 m². Biblioteka wyposażona jest w 10 czytelni ogólnych i specjalistycznych, salę katalogów, wypożyczalnię, magazyny biblioteczne, 2 sale wystawowe oraz salę konferencyjną. Nowy gmach i kolejno remontowane pomieszczenia starego gmachu mają instalowane nowoczesne urządzenia wentylacyjne, przeciwpożarowe oraz systemy zabezpieczające zbiory przed kradzieżą.

Najstarszy gmach biblioteki jest budynkiem murowanym z cegły utrzymanym w stylu funkcjonalistycznego modernizmu^[10]. Został wybudowany na rzucie litery „T” z zachowaniem trójpodziału na część administracyjną, magazynową oraz czytelnię z pracowniami. Blok magazynów umieszczono w części położonej wzdłuż al. Mickiewicza (wschodniej), w niższym budynku (skrzydło zachodnie), prostopadłym do poprzedniego, znalazły się czytelnie i pracownie naukowe^[11].
Nowatorskie rozwiązanie konstrukcji przygotował prof. Stefan Bryła. Jako pierwszy na świecie zastosował w części z księgozbiorem spawane słupy stalowe wewnątrz puste, które służyły zarazem jako przewody wentylacyjne^[12]. W pozostałej części zastosował żelbet^[11].

Pozornie dziewięciokondygnacyjne, pięćdziesięcioosiowe^[10] skrzydło frontowe jest prostopadłościanem. Elewację budynku podzielono pionowo za pomocą lizen przebiegających przez całą wysokość^[11]. Między nimi umieszczone są wydłużone okna cofnięte w stosunku do lica elewacji^[10]. Nad cokołem znajduje się pas okien parteru, kwadratowych, sześciopolowych^[10]. Powyżej pas okien stojących w kształcie prostokątów bez obramień w formie mezzanina. Na osi budynku znajduje się płytki, szeroki, czterokondygnacyjny, dwunastoosiowy ryzalit^[10], w którym zastosowano analogiczny podział pionowy. W ryzalicie, w osi środkowej umieszczono wejście do gmachu, które ujęte jest w rozbudowany, uskokowy portal z nadświetlem na wysokości mezzanina. Wejście poprzedzają szerokie schody, ograniczone po bokach odcinkami muru obłożonego kamienną okładziną^[11][10].
Parter budynku ozdobiony jest delikatnym boniowaniem. Gmach wieńczy wysunięty gzyms koronujący^[11][10]. Elewację wykończono naturalnymi materiałami. Cokół, schody i portal obłożono polerowanym, czarnym granitem wołyńskim^[10] (według innego źródła jest to klesowit – ciemny sjenit z Zagłębia Wołyńsko-Podolskiego)^[13] , pas półpiętra – polerowanym, czerwonobrązowym^[10] lub różowym^[13] granitem skandynawskim, pozostałe części szlifowanym, żółtozłocistym piaskowcem „Szydłowiec”^[10] (według innego źródła tzw. piaskowcem dolskim)^[13]. Kamiennej okładzinie nadano wklęsły, lekko zaoblony kształt^[12]. Prace kamieniarskie wykonała firma braci Trembeckich^[12].

Elewacje boczne skrzydła frontowego posiadają centralnie usytuowany pas okien cofniętych w stosunku do lica elewacji i balkonów wysuniętych półkoliście. W przyziemiu znajdują się cztery okna i niewielki ryzalit wejściowy, do którego prowadzą dwubiegowe schody z balustradą obłożoną granitem^[10].

Skrzydło zachodnie, prostopadłe do frontowego jest niższe, czterokondygnacyjne (w tym mezzanino)^[10]. W tej części jako okładzinę zastosowano jasny piaskowiec „Rzerkowice”, ciemnoszary sjenit „Przedborów” (cokół)^[13] i szlifowany szaroczerwony piaskowiec „Słupiec”^[10] (według innego źródła jest to piaskowiec barwy hematytowowiśniowej z kamieniołomu „Kopulak”)^[13]. W dolnej kondygnacji okna kwadratowe, sześciopolowe, ze ślemieniem, w pasie mezzanino prostokątne bez podziałów, w kolejnych dwóch kondygnacjach mają kształt stojących prostokątów, sześciopolowych, ze ślemieniem w połowie wysokości^[10].

Elewacja nowego gmachu biblioteki od strony ul. Oleandry została także obłożona naturalnymi kamieniami: dolnośląskim piaskowcem ciosowym z Wartowic, czerwonym granitem „Imperial Red” i granitem strzelińskim^[13].

Wiele elementów aranżacji i wyposażenie wnętrza są autorstwa Krzyżanowskiego. Najbardziej reprezentacyjne są: dawny hol wejściowy na parterze, foyer przed czytelnią główną i centralna klatka schodowa^[11]. Ściany holu i foyer czytelni pokrywa okładzina kamienna w kolorze kremowym^[11], cokół z wapienia z Bolechowic, bogatego w Amphipora sp. (wymarłe gąbki)^[13]. Schody głównej klatki schodowej o reprezentacyjnym charakterze wykonano: stopnie i podesty klatki schodowej z marmuru kararyjskiego, podstopnice z zelejowskiej „Różanki”^[13], cokolik z wapienia z Bolechowic^[13], balustrady z alabastru podolskiego z Żurawna^[11][12]. Podłoga w holu jest mozaiką z „marmuru” z Morawicy i Bolechowic i marmuru karraryjskiego^[13]. Część ścian korytarzy obłożono okładzinami ze sztucznego marmuru, które wykonała firma sztukatorska Franciszka Bałazego^[12].
Czytelnia główna, która znajduje się w skrzydle zachodnim, stanowi najbardziej reprezentacyjne wnętrze w budynkach biblioteki^[10]. Pomieszczenie to wysokości 9,2 m jest otoczone galeriami, z balustradą z elementami w stylu art déco, oświetlone bezpośrednio dużym świetlikiem dachowym^[10]. W jej wnętrzu zachowało się wyposażenie z czasów budowy^[12][10].

• 1811–1835 Jerzy Samuel Bandtkie
• 1837–1858 Józef Muczkowski
• 1859–1865 Franciszek Stroński
• 1865–1867 Adolf Mułkowski
• 1868–1905 Karol Estreicher
• 1905–1926 Fryderyk Papée
• 1926–1939, 1945–1947 Edward Kuntze
• 1947–1951 Aleksander Birkenmajer^[14]
• 1951–1955 Julian Przyboś^[14][15]
• 1955–1973 Jan Baumgart^[14]
• 1974–1978 Władysław Serczyk^[14]
• 1978–1981 Stanisław Grzeszczuk^[14]
• 1981–1993 Jan Pirożyński^[14]
• 1993–2003 Krzysztof Zamorski
• 2003–2021 Zdzisław Pietrzyk
• od 2021 Remigiusz Sapa

• Kodeks Dzikowski
• Kodeks Stradomskiego

• Piotr Marek Stański O bibliotekach uniwersyteckich Lwowa i Krakowa (Bibliotece Jagiellońskiej) i ich dyrektorze Franciszku Strońskim.
• Strona internetowa Biblioteki Jagiellońskiej
• Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa
• Biblioteka Jagiellońska – culture.pl
• Biblioteka Jagiellońska w bazie instytucji naukowych portalu Nauka Polska (OPI).
• Biblioteka Jagiellońska w bazie Repozytorium Cyfrowego Filmoteki Narodowej – kronika PAT.