Żeleźniak (roślina)

Żeleźniak

Żeleźniak żółty

Systematyka^[1]^[2]

Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

Nadgromada

Gromada

Podgromada

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

jasnotowce

Rodzina

jasnotowate

Rodzaj

żeleźniak

Nazwa systematyczna

Phlomis L.
Sp. Pl. 2: 584. 1753

Systematyka w Wikispecies

Multimedia w Wikimedia Commons

Żeleźniak (Phlomis L.) – rodzaj roślin z rodziny jasnotowatych. Według niektórych ujęć taksonomicznych należy do niego ok. 100 gatunków rosnących w naturalnych warunkach w Europie i Azji, na obszarze od Morza Śródziemnego po Chiny^[3], poza tym w północnej Afryce^[4]. Połowa gatunków występuje w basenie Morza Śródziemnego^[5] z centrum zróżnicowania w Turcji (34 gatunki)^[6]. Drugim centrum zróżnicowania są Chiny, gdzie rosną 43 gatunki, zwłaszcza w prowincjach Syczuan i Junnan^[4]. Przedstawiciele tego rodzaju nie występują we florze Polski, aczkolwiek szereg gatunków bywa uprawianych^[7].

Rośliny te zasiedlają tereny otwarte i suche, skaliste i pokryte zbiorowiskami trawiastymi^[8]^[6]. Niektóre gatunki, zwłaszcza żeleźniak krzewiasty Phlomis fruticosa, uprawiane są jako ozdobne^[8]^[6].

Morfologia

Pokrój: Byliny osiągające ponad 1 m wysokości^[6] oraz półkrzewy i krzewy sięgające 2 m^[9], o pędach owłosionych^[6].
Liście: Naprzeciwległe, zróżnicowane (dolne często sercowate)^[6], często kutnerowate, zazwyczaj duże (ponad 10 cm długości)^[3].
Kwiaty: Zebrane w okółki. Kielich zrosłodziałkowy, niewielki, lejkowaty, z 5 lub 10 żyłkami przewodzącymi i pięcioma ząbkami. Korona różowa, różowofioletowa lub żółta, rzadko biała, zrosłopłatkowa. U nasady pięć zrośniętych płatków tworzy rurkę krótszą od kielicha. Na jej końcu znajdują się dwie wargi. Warga górna jest kapturkowata i zgięta w dół. Warga dolna składa się z trzech łatek, z których środkowa jest większa od bocznych i czasem rozwidlona. Pręciki są cztery. Zalążnia górna, złożona z dwóch owocolistków, dwukomorowa, w każdej komorze z dwoma zalążkami. Szyjka słupka pojedyncza, cienka, z dwudzielnym znamieniem^[6].

Owoce: Czterodzielne rozłupnie, rozpadające się na cztery pojedyncze lub owłosione rozłupki^[6].

Systematyka

Synonim^[10]

Phlomoides Moench (w zależności od ujęcia – bywa też uznawany za odrębny rodzaj^[11])

Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)

Rodzaj z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae Lindl.), która jest jednym z kladów w obrębie rzędu jasnotowców (Lamiales Bromhead) z grupy astrowych spośród roślin okrytonasiennych^[2].

Pozycja systematyczna według systemu Reveala (1993–1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa jasnotowe (Lamiidae Takht. ex Reveal), nadrząd Lamianae Takhtajan, rząd jasnotowce (Lamiales Bromhead), podrząd Lamiineae Bessey in C.K. Adams, rodzina jasnotowate (Lamiaceae Lindl.), rodzaj żeleźniak (Phlomis L.)^[12].

Wykaz gatunków^[13]^[14]

Phlomis amanica Vierh.
Phlomis angrenica Knorring
Phlomis angustissima Hub.-Mor.
Phlomis anisodonta Boiss.
Phlomis antiatlantica J.P.Peltier
Phlomis armeniaca Willd.
Phlomis aucheri Boiss.
Phlomis aurea Decne.
Phlomis bourgaei Boiss.
Phlomis bovei Noë
Phlomis brachyodon (Boiss.) Zohary ex Rech.f.
Phlomis brevibracteata Turrill
Phlomis brevidentata H.W.Li
Phlomis brevilabris Ehrenb. ex Boiss.
Phlomis bruguieri Desf.
Phlomis brunneogaleata Hub.-Mor.
Phlomis bucharica Regel
Phlomis cancellata Bunge
Phlomis capitata Boiss.
Phlomis carica Rech.f.
Phlomis cashmeriana Royle ex Benth. – żeleźniak kaszmirski
Phlomis cashmirica Wells
Phlomis chimerae Boissieu
Phlomis chorassanica Bunge
Phlomis chrysophylla Boiss.
Phlomis cretica C.Presl
Phlomis crinita Cav.
Phlomis cuneata C.Y.Wu
Phlomis cyclodon Knorring
Phlomis cypria Post
Phlomis dincii Yild.
Phlomis drobovii Popov
Phlomis elliptica Benth.
Phlomis elongata Hand.-Mazz.
Phlomis floccosa D.Don
Phlomis fruticetorum Gontsch.
Phlomis fruticosa L. – żeleźniak krzewiasty
Phlomis ghilanensis K.Koch
Phlomis grandiflora H.S.Thomps.
Phlomis herba-venti L.
Phlomis hypoleuca Vved.
Phlomis integrifolia Hub.-Mor.
Phlomis isiliae Yild.
Phlomis italica L.
Phlomis kotschyana Hub.-Mor.
Phlomis kurdica Rech.f.
Phlomis lanata Willd.
Phlomis lanceolata Boiss. & Hohen.
Phlomis leucophracta P.H.Davis & Hub.-Mor.
Phlomis linearifolia Zakirov
Phlomis linearis Boiss. & Balansa
Phlomis longifolia Boiss. & Blanche
Phlomis lunariifolia Sm.
Phlomis lychnitis L.
Phlomis lycia D.Don
Phlomis majkopensis (Novopokr.) Grossh.
Phlomis monocephala P.H.Davis
Phlomis nana C.Y.Wu
Phlomis nissolii L.
Phlomis nubilans Zakirov
Phlomis nyalamensis H.W.Li
Phlomis olgae Regel
Phlomis olivieri Benth.
Phlomis oppositiflora Boiss. & Hausskn.
Phlomis orientalis Mill. – żeleźniak kaukaski
Phlomis pachyphylla Rech.f.
Phlomis persica Boiss.
Phlomis physocalyx Hub.-Mor.
Phlomis platystegia Post
Phlomis polioxantha Rech.f.
Phlomis purpurea L.
Phlomis regelii Popov
Phlomis rigida Labill.
Phlomis russeliana (Sims) Lag. ex Benth. – żeleźniak żółty, żeleźniak Russela
Phlomis salicifolia Regel
Phlomis samia L. – żeleźniak samijski^[7], ż. egejski^[14]
Phlomis sewerzowii Regel
Phlomis sieheana Rech.f.
Phlomis sintenisii Rech.f.
Phlomis spinidens Nevski
Phlomis stewartii Hook.f.
Phlomis syriaca Boiss.
Phlomis tathamiorum R.M.Haber & Semaan
Phlomis tenorei Soldano
Phlomis tenuis Knorring
Phlomis thapsoides Bunge
Phlomis tomentosa Regel
Phlomis trineura Rech.f.
Phlomis viscosa Poir. – żeleźniak gruczołkowaty
Phlomis younghusbandii Mukerjee
Phlomis zenaidae Knorring

Mieszańce międzygatunkowe^[13]

Phlomis × alanyensis Hub.-Mor.
Phlomis × bornmuelleri Rech.f.
Phlomis × cilicica Hub.-Mor.
Phlomis × commixta Rech.f.
Phlomis × composita Pau
Phlomis × cytherea Rech.f.
Phlomis × ekimii Dadand & H.Duman
Phlomis × kalanensis Hub.-Mor.
Phlomis × margaritae Aparicio & Silvestre
Phlomis × melitenensis Hub.-Mor.
Phlomis × mobullensis Hub.-Mor.
Phlomis × muglensis Hub.-Mor.
Phlomis × pabotii Rech.f.
Phlomis × praetervisa Rech.f.
Phlomis × rechingeri Hub.-Mor.
Phlomis × semiorbata Rech.f.
Phlomis × sieberi Vierh.
Phlomis × stapfiana Rech.f.
Phlomis × termessi P.H.Davis
Phlomis × tunceliensis Hub.-Mor.
Phlomis × vierhapperi Rech.f.
Phlomis × vuralii Dadandi

Wiele gatunków tradycyjnie tu zaliczanych bywa wyodrębnianych do rodzaju Phlomoides Moench, m.in.: żeleźniak łąkowy Phlomis pratensis ≡ Phlomoides pratensis, żeleźniak tarczowaty Phlomis rotata ≡ Phlomoides rotata, żeleźniak bulwiasty Phlomis tuberosa ≡ Phlomoides tuberosa^[7]^[11].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-31] (ang.).
↑ ^a ^b GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
↑ ^a ^b Phlomis Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2019-05-17].
↑ Alicja i Jerzy Szweykowscy (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo "Wiedza Powszechna", 2003, s. 1052. ISBN 83-214-1305-6.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 297. ISBN 0-333-74890-5.
↑ ^a ^b ^c ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 129, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ ^a ^b David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 707, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 402. ISBN 0-333-73003-8.
↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2011-01-02].
↑ ^a ^b Phlomoides Moench. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-12-15].
↑ Reveal James L. System of Classification. PBIO 250 Lecture Notes: Plant Taxonomy. Department of Plant Biology, University of Maryland, 1999 Systematyka rodzaju żeleźniak według Reveala
↑ ^a ^b Phlomis. The Plant List. [dostęp 2014-01-25]. (ang.).
↑ ^a ^b Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 140. ISBN 978-83-925110-5-2.